Meer dan een half miljoen slachtoffers zijn veertig jaar na de Vietnamoorlog nog altijd niet geïdentificeerd. DNA-identificatie stuit op spirituele overtuigingen en politieke gevoeligheden. ‘Stukjes bot vermalen om er genetisch materiaal uit te halen, stuit veel mensen tegen de borst’, zegt antropologe Tâm Ngô. Ze gebruikt haar Vidi-beurs om te zoeken naar een oplossing.

Wie aan Vietnam denkt, ziet een tropische vakantiebestemming voor zich, met mooie zandstranden. Of ruikt loempia’s, verkocht in kraampjes in de binnenstad. De Vietnamoorlog is meestal niet de eerste associatie; dat is meer iets uit de geschiedenisboeken, toch? De strijd eindigde 44 jaar geleden al, toen de Amerikanen zich terugtrokken na de val van Saigon – het huidige Ho Chi Minhstad.

‘In het Westen hadden jullie de Koude Oorlog, maar in het Oosten woedde de warme, echte oorlog’

Tâm Ngô, universitair docent bij Religiestudies en van Vietnamese afkomst, denkt bij Vietnam wél aan oorlog. Zij weet dat het oorlogsverleden diepe wonden heeft geslagen in de Vietnamese maatschappij. ‘Van honderdduizenden oorlogsslachtoffers is nog altijd onbekend waar ze begraven liggen, daar zitten miljoenen nabestaanden nog dagelijks mee in hun maag.’

Sinds kort komt er schot in het identificeren van de overledenen, dankzij DNA-technieken. Maar, weet Ngô, die innovaties zorgen weer voor allerlei onvoorziene problemen. Oude politieke tegenstellingen laaien op, en bovendien botsen de moderne moleculaire methodes met traditionele spirituele overtuigingen. Antropologe Ngô gaat al deze complicaties de komende vijf jaar onderzoeken, in een Vidi-project.

Miljoenen doden

De werkplek van de 39-jarige wetenschapper bevindt zich op de zeventiende verdieping van het Erasmusgebouw, waar ze uitkijkt over de voetbalvelden. Ze praat bevlogen, wat in schril contrast staat met de soberheid die haar kamer tekent. Behalve een kast en een bureau is er weinig te zien. Verontschuldigend: ‘Ik moet het nog wat aankleden. Ik heb het heel druk gehad en werk nog niet zo heel lang hier. Bovendien leid ik ook nog een aantal projecten op het Max Planck Instituut in Göttingen, waar ik senior onderzoeker ben.’

Ngô’s Vidi-project raakt aan haar eigen verleden, dat net als dat van veel landgenoten door oorlog is getekend. ‘In het Westen hadden jullie de Koude Oorlog, maar in het Oosten woedde de warme, echte oorlog. Die ging over dezelfde geopolitieke spanningen.’ Er waren meer gewapende conflicten dan alleen die tussen Vietnam en de VS. Na de Vietnamoorlog volgde de derde Indochinese oorlog, in 1979. Daarin vocht het Zuidoost-Aziatische land tegen Cambodja en China, die bondgenoten waren. ‘In al die oorlogen samen zijn miljoenen Aziaten gestorven, veel meer dan Amerikanen. Daar hoor je bijna niets over in het Westen!’

In die tijd werkte de vader van Ngô als legerarts voor een belangrijke generaal, aan het front in het zuiden. Duizenden kilometers daarvandaan, in het noorden, moest haar moeder, zwanger van háár, halsoverkop haar geboortedorp Lao Cai ontvluchten toen het Chinese leger binnenviel. ‘Onze generatie wordt de “baby’s van de vluchtende moeders” genoemd.’

Sinds 2013 helpen Westerse organisaties met het identificeren van onbekende Vietnamese soldaten op basis van DNA, vertelt Ngô. ‘De economie trekt aan, daardoor zijn er meer financiële middelen, en de overheid vindt het belangrijk dat identificatie nu eindelijk eens plaatsvindt. Er worden high-tech labs ingericht door Westerse wetenschappers – onder andere uit de VS en Duitsland – maar die houden veel te weinig rekening met spiritualiteit en politieke spanningen.’ Daardoor is het maar de vraag of het DNA-project een succes zal worden.

‘Onze generatie wordt de “baby’s van de vluchtende moeders” genoemd’

Wat heeft spiritualiteit nu met DNA-identificatie te maken, DNA is toch DNA? Ngô begint een uitgebreid college over hoe spiritualiteit een belangrijke rol speelt in Vietnam, en ook in het communiceren met de doden. ‘Voor Vietnamezen is het heel normaal om in geesten te geloven, dat is onderdeel van de cultuur. Daarom is identificatie van oorlogsslachtoffers ook zo belangrijk. Dan kunnen ze een tweede keer begraven worden – dan pas krijgt hun ziel rust, is de overtuiging.’

Helderzienden

Helderzienden genieten veel aanzien in Vietnam. Zij staan in contact met overledenen en zijn van oudsher degenen tot wie mensen zich richten in hun zoektocht naar oorlogsslachtoffers. ‘Een grote groep ligt in massagraven, onbereikbaar voor veel nabestaanden. Omdat ze duizenden kilometers ver weg liggen, soms tot over de grens met Laos en Cambodja, of op verboden militair terrein.’ Dat laatste geldt met name voor Zuid-Vietnamese slachtoffers die meevochten met het vijandelijke, Amerikaanse leger.

Telepaten zeggen dat ze in visioenen te zien krijgen waar de doden zich bevinden, vertelt de antropologe. ‘Spiritual forensics, noem ik dat. Helderzienden gaan soms maanden de jungle in om terug te komen met duizenden botten. Dat doen ze nu al een jaar of twintig’

Het geloof in spiritual forensics levert twee problemen op voor de veel recentere – en Westerse – methode van identificatie via DNA. Ten eerste zijn een hoop menselijke resten nu onder de radar verdwenen waardoor ze niet meer naar het lab kunnen. Maar belangrijker nog is dat veel Vietnamezen meer vertrouwen hebben in telepaten dan in een DNA-uitslag. ‘Het idee om stukjes bot te vermalen en er genetisch materiaal uit te halen stuit veel mensen tegen de borst. Zij zien het als het onteren van de ziel. Alleen als je die sentimenten serieus neemt als labonderzoeker, is DNA-identificatie zinvol bij het verwerken van de oorlog.’

Noord-Zuidtegenstellingen

Spirituele overtuigingen zijn niet het enige probleem, benadrukt Ngô. Ook oude Noord-Zuidtegenstellingen laaien op door de DNA-identificatie. ‘Vietnamezen uit het Zuiden voelen zich gediscrimineerd. De overheid vindt het namelijk vooral belangrijk dat Noord-Vietnamese slachtoffers een naam krijgen. Zij vochten immers aan de kant van de – winnende – communistische regering. Zuid-Vietnamese slachtoffers zijn “vijanden van de staat”.’

Ook bij de overheid zelf leidt het identificatieproces tot – politieke – spanningen. Amerika ziet namelijk graag, net als de Zuid-Vietnamese nabestaanden, dat de slachtoffers uit het Zuiden onderzocht worden. Dat brengt de Vietnamese regering in een onmogelijke spagaat, legt Ngô uit. Vietnam heeft de afgelopen jaren de economische banden aangehaald met haar oude vijand, wat tot een flinke stijging van de welvaart heeft geleid. ‘Vietnam heeft beloofd dat ze haar best gaat doen om te helpen met het identificeren van Amerikaanse slachtoffers en de mensen die met hun meestreden. Daar krijgen ze miljoenen voor van de VS. Maar ja, de regering kan natuurlijk moeilijk voor een internationaal publiek zeggen dat ze daarachter staat, terwijl ze tegenover haar eigen inwoners volhoudt dat het staatsvijanden zijn.’

Het op papier zo mooi klinkende DNA-identificatieproject lijkt in de praktijk dus juist averechts uit te pakken. In plaats van tot verzoening, leidt het eerder tot meer spanningen. Is er wel een oplossing? ‘Dat is nu precies wat ik ga onderzoeken’, zegt Ngô. ‘Welke elementen zijn belangrijk voor de verwerking van het oorlogsverleden en het herdenken van slachtoffers? Spelen er naast spiritualiteit en politiek nog andere factoren een rol, en hoe beïnvloeden ze elkaar?’

De antroploge gaat ‘het veld in’, om te praten met betrokkenen. ‘Dan moet je denken aan nabestaanden, mensen van de overheid, maar ook aan de onderzoekers in de DNA-labs en spirituele leiders. De Amerikaanse en Europese blik op de oorlogen in Vietnam is zo gebiasd, ik wil de andere kant laten zien.’

Gezamenlijk doel

Met het subsidiegeld wil ze een postdoc en een promovendus aanstellen. De promovendus gaat de relatie tussen spiritualiteit en wetenschap in kaart brengen. Die twee lopen namelijk niet naast elkaar, maar zijn innig verstrengeld. ‘In Vietnam ontkracht wetenschap het bovennatuurlijke niet, zoals Galileo in het Westen deed, maar probeert het juist te bewijzen. Er zijn bijvoorbeeld respectabele natuurkundigen die het bestaan van geesten en de ziel willen aantonen met behulp van kwantummechanica.’ Zelf wijst Ngô het bestaan van geesten ook niet bij voorbaat af. ‘Het zou kunnen, ik ben daar agnostisch in.’

Haar postdoc gaat observaties doen in de moleculaire labs die met DNA-identificatie bezig zijn. ‘Dat moet een lokale Vietnamese onderzoeker zijn, anders krijgen we geen toegang tot die militaire labs. Ze gaan zelf geen DNA-analyses uitvoeren, maar kijken hoe wetenschappers met DNA-identificatie omgaan, binnen en buiten het lab.’

‘In Vietnam proberen natuurkundigen het bestaan van geesten te verklaren met kwantummechanica’

Ngo hoopt dat haar Vidi-project een antwoord geeft op de vraag op welke manier je DNA-identificatie moet gebruiken zodat het werkelijk zal bijdragen aan het verwerken van het oorlogsverleden. ‘Het werkt in ieder geval niet als DNA-onderzoekers spirituele en politieke factoren negeren. Techniek is toch apolitiek, zeggen ze dan. Maar wie dat denkt, is naïef.’

De enige manier waarop het een succes kan worden, verwacht Ngô, is wanneer de staat en al haar inwoners – Noord en Zuid – het identificeren van de oorlogsslachtoffers echt als een gezamenlijk doel zien. ‘Anders accepteren nabestaanden de uitkomsten niet en worden de oorlogswonden nog steeds niet geheeld.’