Het komt niet vaak voor dat je op één dag drie Science-publicaties op je naam hebt staan. Vandaag overkomt het hoogleraar Moleculaire Biologie Henk Stunnenberg, die het Europese onderzoeksproject BLUEPRINT leidt. 

Dat je afweer een flinke opkikker krijgt nadat je tegen tuberculose bent gevaccineerd, is wel bekend. Het beschermt bijvoorbeeld ook tegen longontsteking. Hoe het werkt, was nog niet bekend. Nu wel, met het onderzoeksproject BLUEPRINT, dat de Nijmeegse moleculair bioloog Henk Stunnenberg coördineert.

Doel van BLUEPRINT is de ontcijfering van de epigenomen van honderd typen menselijke bloedcellen. Epigenoom is een moeilijk woord voor het bouwplan van onze cellen. Niet te verwarren met het genoom, dat het bouwmateriaal bevat. Het bouwplan of de blauwdruk, het epigenoom dus, is minstens zo belangrijk voor hoe de cellen eruit gaan zien. In feite is het epigenoom een verzamelnaam voor alle stoffen en processen die ervoor zorgen dat (en hoe) het DNA wordt afgelezen.

Expressie
Wereldwijd proberen wetenschappers, georganiseerd in het International Human Epigenoom Consortium (IHEC), te achterhalen welke stoffen en processen dat zijn. Onder leiding van Stunnenberg focust BLUEPRINT op het epigenoom van verschillende typen witte bloedcellen, de immuuncellen. Elk type cel heeft zijn eigen epigenetische opmaak, die bepaalt welke genen tot expressie worden gebracht.

In Science presenteren ze hun verrassende conclusie dat omgevingsfactoren, zoals bacteriën of schimmels, een grotere invloed hebben op hoe het DNA wordt afgelezen dan gedacht. De eigenschappen van bloedcellen worden dus sterk bepaald door omgevingsfactoren. Een vaccinatie (vaak een verzwakt virus of bacterie) verandert het epigenoom zodanig dat andere genen tot expressie worden gebracht. Stunnenberg: ‘Je kunt dus zeggen dat de cel zich die bacteriën of schimmels kan herinneren en dus een geheugen heeft, dat druist tegen alle tekstboeken in.’

Stunnenberg werkt met de Nijmeegse hoogleraar experimentele interne geneeskunde Mihai Netea en hun Europese collega’s samen aan het onderzoek in witte bloedcellen. De uitkomsten van het onderzoek gepubliceerd in Science zijn vooral van belang voor de behandeling van ziektes die worden veroorzaakt door het afweersysteem.
De Europese Unie heeft dertig miljoen euro gestoken in het onderzoek, waaraan ruim veertig onderzoeksgroepen meedoen. / Martine Zuidweg