In Nederland is de toga niet weg te denken bij academische plechtigheden, net als in Engeland. In Duitsland daarentegen doet de toga zijn herintrede na decennia afwezigheid. Wat zegt dit over de kijk op hiërarchie in onze buurlanden?

In 1967 brachten twee Hamburgse studenten een radicale verandering teweeg in het Duitse academische kledingprotocol. Precies op het moment dat een groepje hoogleraren, allemaal gekleed in traditionele zwarte toga’s, de aula van de Universiteit van Hamburg uitliep, ontvouwden zij een spandoek met de tekst: “Unter den Talaren – Muff von 1000 Jahren”, oftewel: ‘Onder de toga’s – het stof van duizend jaar.’

De foto ging viral, voor zover je daar in 1967 van kon spreken. De leus – die in het Duits ook nog eens rijmt – werd een van de meest herkenbare slogans van de Duitse studentenprotestbeweging. De onvrede over autoritaire structuren en gebrek aan democratie verspreidde zich als een lopend vuurtje door de academische raden van het land.

Aan vrijwel alle Duitse universiteiten volgden daarop verhitte discussies over de academische kledingvoorschriften. Met als resultaat: aan het einde van de jaren zestig was de academische toga nagenoeg verdwenen.

Daar komt de laatste jaren stilletjes aan weer verandering in. In Keulen bijvoorbeeld is de toga bezig aan een comeback, waarover later meer.

Symbool

Waar staat de academische toga symbool voor? In Duitsland hebben ze legio verschillende antwoorden op die vraag, afhankelijk van aan wie je hem stelt. Iedereen die het gewaad al dan niet in de academische wandelgangen tegen het lijf is gelopen, lijkt er een mening over te hebben.

‘Als je het mij vraagt, zou het een beetje gênant zijn als de toga terugkeert’, zegt Hendrik Kempt in zijn kantoor aan de Technische Universiteit van Aken, net over de Nederlandse grens. In Aken zijn de academische gewaden nog niet echt aan een opmars bezig. En Kempt, een postdoc aan de faculteit Filosofie, zou het prima vinden als dat zo blijft. ‘Je moet je afvragen wat voor – op zijn minst twijfelachtige – historische tradities eraan kleven en of je die wilt terugbrengen.’

Comeback in de jaren negentig

Net als de studenten van de beweging van 1967 ziet Kempt de academische toga als een symbool van elitarisme. Ook zou het gewaad een connotatie hebben met het Derde Rijk (de ‘duizend jaar’ in de populaire leus tegen toga’s was immers een aanklacht tegen de niet geheel succesvolle denazificatie in het naoorlogse hoger onderwijs in Duitsland). Natuurlijk werd de toga al eeuwenlang gedragen op Duitse universiteiten, maar feit blijft dat deze kleding ook de goedkeuring van de nazi’s kon wegdragen, als een van de weinige dingen in de van oudsher linksgeoriënteerde universitaire cultuur.

In de loop van de oorlog verdween de toga uit beeld: de stof was elders in Duitsland nodig. Onder protest van hoogleraren die er nu zelf voor moesten betalen, werden de traditionele gewaden in de jaren vijftig geherintroduceerd, om aan het einde van de jaren zestig weer in de ban te worden gedaan. Uiteindelijk verdween de toga bijna geheel van het Duitse universitaire toneel. Dat wil zeggen, tot de jaren negentig. Sindsdien maakte het gewaad een comeback op meerdere universiteiten, waaronder de Universiteit van Keulen – op nog geen honderd kilometer van die van Aken.

Amerikanisering

‘Wat in Keulen gebeurde, was toch wel een verrassing’, zegt Kempt. Een linksgeoriënteerde universiteit in een van de progressievere steden in Duitsland die het academisch conservatisme opnieuw omarmde? Maar wat een onwaarschijnlijke trek naar rechts leek, bleek bij nader inzien toch wat genuanceerder te liggen: toen de decaan van de faculteit Filosofie in 1997 voor het eerst sinds het einde van de jaren zestig weer een toga droeg, combineerde hij deze met een spijkerbroek en een opengeknoopt overhemd.

‘De togacultuur is geïnspireerd door overgewaaide Amerikaanse tradities’

Het is niet zozeer de toga die Kempt als uiting ziet van conservatisme, maar vooral de context waarin die wordt gedragen. ‘Toen ik in Aken promoveerde, droeg de rector een joekel van een gouden medaillon.’ Dat is net zo goed een symbool dat een verschil benadrukt tussen mensen. In de VS daarentegen, waar ik een tijdje gastonderzoeker was, draagt juist iedereen een toga. ‘Daar werkt het gewaad weer veel minder onderscheidend dan in sommige andere academische culturen.’

De togacultuur in Keulen lijkt, in elk geval deels, geïnspireerd te zijn door overgewaaide Amerikaanse tradities. Alumni van alle Keulse faculteiten kunnen nu een afstudeerfoto laten maken waarbij je, net als in de VS, gekleed in een toga en een baret met kwastje poseert voor een speciale achtergrond. De toga en baret leen je van de universiteit, de afspraak maak je online – allemaal gratis.

Hiërarchie

Voor Kempts collega Camilla Colombo is de link tussen hiërarchie en academische toga’s veel duidelijker. ‘Ik studeerde in het Verenigd Koninkrijk, een land dat enorme klassebewust is. Wie je bent en waar je studeert is daar heel belangrijk. “Formeel” is een understatement voor de lunches en diners die daar worden georganiseerd, vooral in Oxford en Cambridge’, legt ze uit. ‘Ik werd eens uitgenodigd voor een lunch op de Universiteit van Oxford waar je zonder toga niet eens welkom was. Ik moest er dus een huren, alleen voor die lunch.’

Toen ze haar masterdiploma haalde aan de London School of Economics, werd ze doorverwezen naar een specifieke togawinkel. ‘Er was één winkel in het centrum van Londen die in wezen een monopolie had op de verhuur van toga’s. Van tevoren wisten ze al welke kleur ik nodig had. In Italië kennen we deze traditie helemaal niet. Daar dragen alleen hoogleraren toga’s, en alleen bij speciale gelegenheden. Maar daar zijn het een soort verkleedpartijtjes, zonder grandeur.’

Baret of geen baret

Toen Colombo ook nog een promotietraject afrondde aan haar Londense universiteit, stond ze voor een dilemma: of naar een heel formele uitreiking gaan, of de bul via de post laten bezorgen. Ze koos voor het laatste. ‘Soms heb ik daar nog wel spijt van. Het was misschien mijn laatste kans op zo’n formele Britse uitreiking. Maar ik heb simpelweg niks met dit soort plichtplegingen.’

Volgens de onderzoeker komt het uiteindelijk allemaal neer op persoonlijke voorkeur. ‘Vind jij het leuk om je feestje te vieren in een mooie toga, dan moet je dat vooral doen. Maar voel je ook zeker niet schuldig als je die baret liever links laat liggen.’