Toeval – menig wetenschapper heeft er een broertje dood aan. Reproduceerbaarheid, dat is waar onderzoekers naar streven – en als toeval iets niet is, dan is het wel reproduceerbaar. Nou ja, met een beetje toeval krijg je vast nog wel een keer dezelfde uitkomst, maar dat is een kwestie van kansberekening.

Eigenlijk kunnen alleen filosofen en vooral natuurkundigen er wat mee, en die laatsten ook pas sinds de vondst van de kwantummechanica. Vraag de gemiddelde theoloog maar eens naar toeval – dikke kans dat hij of zij onmiddellijk in de knoop komt met de predestinatie, want God bepaalt maar dobbelt heus niet. Of vraag het eens aan Diederik Stapel, die er zo’n hekel aan had dat hij het toeval maar een handje hielp door volstrekt willekeurige uitkomsten zo te manipuleren dat ze zijn iets te mooie theorieën toch leken te onderbouwen.

Voor iemand wiens leven een zo grillig pad heeft bewandeld als dat van ondergetekende, is het wellicht wat gek om niet in toeval te geloven. Toch geloof ik er niet in. Niet dat ik denk dat alles voorbestemd is, zeker niet, (bij het begrip ‘intelligent design’ of erger nog: ‘schepping’, gaan bij mij alle seinen onmiddellijk op rood) maar ik denk wel dat het leven en de werkelijkheid meer van patronen aan elkaar hangen dan van toeval. Ook in mijn voormalige wetenschappelijke werk zag ik vooral veel patronen – toeval is dan ook niet de beste vriend van een historicus. Want, wat valt er te leren van de geschiedenis als deze zich op volstrekt willekeurige wijze heeft voltrokken? Als toeval de belangrijkste factor is in het verleden, behelst geschiedenis niet veel meer dan het vertellen van anekdotes over hoe het vroeger was – zonder oorzaak, zonder gevolg, zonder verband. Amusant wellicht, maar bijzonder weinig educatief.

Nee, ik heb niet veel op met toeval. Al denk ik als ik het woord ‘toeval’ hoor wel altijd onwillekeurig aan mijn grote held Herman Finkers. Haarscherp nam hij het spanningsveld tussen patronen en toeval waar: ‘Wanneer een epilepticus elke dag om drie uur een toeval krijgt, noem ik dat geen toeval meer’. En zo is het toevallig ook nog eens een keer!

Lees alle columns van PH neutraal