Voor wie kwaad in zin heeft, is het rapport ‘Falende wetenschap’ van de commissie Levelt een absolute aanrader. Ik heb nog nooit in zoveel detail gelezen hoe je decennialang op zo’n geraffineerde manier data uit je duim kunt zuigen zonder dat iemand het doorheeft. Ook degenen die de wetenschap goedgezind zijn, doen er goed aan het rapport te lezen. Waarom? Is niet alles te wijten aan de buitengewone sluwheid van de charismatische Stapel? Was het maar zo simpel. Een belangrijke conclusie van de commissie luidt dat ‘de kritische functie van de wetenschap […] heeft gefaald op alle niveaus’. Laat dat maar eens tot je doordingen: we zijn op grote schaal bezig met sloppy science. Wie zijn die ‘wij’? De onkritische coauteurs waarmee Stapel samenwerkte. Promovendi die te vriendschappelijk met hem omgingen, en geen eigen data verzamelden. Peer reviewed tijdschriften die de fraude niet doorhadden. De universiteit van Tilburg – waarbij de rector nota bene zelf de vertrouwenspersoon was. Een cultuur van ‘zo doen wij dat hier’. Visitatiecommissies die de publicatiedruk onnodig opvoeren. Niets en niemand blijft gespaard. Afgezien van de promovendi die aan de bel trokken, zijn er geen helden in het verhaal. Het is onvermijdelijk dat universiteiten nieuwe regels omtrent integriteit gaan invoeren en bestaande regels gaan aanscherpen. Het vertrouwen in de wetenschap moet worden hersteld. Natuurlijk, maar de Commissie Schuyt (KNAW) wees er eerder al op dat onderzoekers zulke regels wel moeten internaliseren. Dat is geen sinecure. Onderzoekers moeten integere mensen worden, ook op hun werk. Via opleiding en vorming kunnen papieren tijgers tot leven worden gewekt. Dat is – het is niet anders – een proces van lange adem. Er is ook een principiëler probleem. Wetenschap is een sociale praktijk, die plaatsvindt binnen een institutie, de universiteit. Wetenschappers streven naar waarheid, terwijl de institutie geld, posities en status verdeelt. De moeilijkheid is nu dat wetenschappers niet zonder de institutionele steun kunnen, terwijl de institutionele logica het interne streven naar de waarheid tegelijkertijd ondermijnt. Gelukkig weten sommige wetenschappers die twee meesterlijk in balans te houden. Stapel is overduidelijk doorgeslagen in het verlangen naar succes. Maar dat verlangen zelf is herkenbaar, menselijk zelfs. Het huidige beloningssysteem speelt daar handig op in. Integriteit zit je carrière in de weg. Denk aan de moed om kritisch te zijn tegen mensen waarvan je afhankelijk bent; eerlijk te zijn over je resultaten, ook als ze niet publiceerbaar zijn; maat weten te houden in je streven naar succes en macht. Moraliteit veinzen loont wel. De morele kwaliteiten die onderzoekers meer dan ooit nodig hebben, staan paradoxaal genoeg enorm onder druk.

Lees alle columns van Bregje van de Weijer