De democratie komt de laatste jaren meer en meer onder druk te staan. En met nepnieuws dat zich razendsnel verspreidt binnen een gepolariseerde samenleving lijkt die druk niet af te nemen. Hoe erg is dat eigenlijk en wat kan daar aan gedaan worden? Dat onderzoekt het Democratisch Laboratorium, dat vanavond een lezing houdt over de gevaren van de digitale wereld. 

Tweede Kamerleden die met Leonid Volkov facetimen, waarna achteraf blijkt dat het niet de echte hooggeplaatste medewerker van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny was, maar iemand die zich als hem voordeed. Facebookberichten waarin beweerd wordt dat het coronavaccin kan leiden tot autisme of dat er zelfs een chip in zou zitten waarmee tech-magnaat Bill Gates je tot op de meter nauwkeurig kan volgen. Of Trump die tijdens zijn ambtstermijn regelmatig onwaarheden als ‘alternatieve feiten’ de wereld in slingerde via zijn Twitter-account. Het zijn zomaar drie voorbeelden van hoe de digitale wereld de democratie onder druk kan zetten.

Is er sprake van een zogeheten ‘infocalypse’? Een wereld waarin – digitale – nepberichten steeds minder van echt nieuws te onderscheiden zijn, met alle gevolgen voor de democratie van dien. Of is er nog hoop? Die vraag staat centraal vanavond tijdens een lezing van het Democratisch Laboratorium (Dem Lab) van de Radboud Universiteit, dat een samenwerking is aangegaan met cultureel centrum De Balie in Amsterdam.

Democratie onder druk

‘Ik denk niet dat het al zo ver is, hoor’, nuanceert Anita van Rootselaar meteen. De journalist en politiek filosoof is namens het Dem Lab een van de sprekers van de avond. Daarnaast maakt ze met collega Wim de Jong de podcastserie Democratie onder druk. De digitale wereld heeft zowel kansen als gevaren, legt ze uit. ‘Mensen delen online veel eenvoudiger informatie en komen veel sneller met elkaar in gesprek, die twee dingen zijn essentieel in een goede democratie. De keerzijde is dat ook misinformatie gemakkelijk kan worden verspreid.’

‘Een democratie staat eigenlijk altijd onder druk. Pas als mensen denken dat er geen crisis is, dan moet je je écht zorgen gaan maken’, vult De Jong grappend aan. Zijn toon wordt al snel serieuzer als hij op voorbeelden ingaat op de impact die het delen van (mis-)informatie kan hebben. ‘Je ziet nu veel discussie over de bestuurscultuur in Nederland. Over het functioneren van ministers en de transparantie daaromheen, bijvoorbeeld. Dat is een goede ontwikkeling. Maar toen het Capitool in Washington eerder dit jaar werd bestormd nadat Trump de boel flink had lopen aanwakkeren op social media, was ik toch wel even in shock.’

‘Voorheen stonden feiten vast en ging het om de interpretatie ervan. Tegenwoordig gaat het om de vraag of iets een feit is of niet’

Er zijn mensen die denken dat een infocalypse dichtbij is. ‘We zijn al op een punt beland waarop alternatieve feiten, samenzweringen en deepfake videos online gemakkelijk voor waar aangenomen worden. Voorheen stonden feiten vast en ging het over de interpretatie ervan. Tegenwoordig gaat het vooral om de vraag of iets een feit is of niet. Als de basis van ‘wat een feit is’ al ontbreekt, dan kunnen nepnieuws en complottheorieën eenvoudig verspreiden.’

Achterliggend probleem

Een eenduidige oplossing voor dat probleem bestaat volgens de twee niet. ‘Je ziet in het geval van Trump dat hij inmiddels wel geblokkeerd is op Twitter, maar dat lost het achterliggende probleem niet op’, zegt Van Rootselaar. Ze filosofeert hardop over het vraagstuk: ‘De vraag is hoe we de verspreiding van leugens in de maatschappij tegengaan. Wie controleert of iets waar is of niet? Die controle is een hele verantwoordelijkheid: je wil niemand zomaar het monopolie op de waarheid geven. Als we daar een antwoord op zouden hebben, dan zouden we dat ook online kunnen implementeren. De digitale wereld is natuurlijk onderdeel van de hedendaagse samenleving, het is geen losse wereld.’

‘Je wil niemand zomaar het monopolie op de waarheid geven’

Precies dit soort thema’s staat centraal bij Dem Lab. ‘We willen democratie en alle vraagstukken daaromheen interessant maken voor het grote publiek’, vertelt De Jong. ‘Op alle niveaus van de samenleving, niet alleen aan de universiteit. Denk aan lessen burgerschap op het mbo of aan buurtverenigingen die iets van de gemeente willen. Ook dat verloopt allemaal via democratische principes.’

‘Wetenschappelijk onderzoek rondom democratie gaat vaak over de praktijk’, vertelt Van Rootselaar. ‘Maar dat moet dan ook wel in de praktijk uitgewerkt worden.’ Om de wetenschap uit haar ivoren toren te halen werd eerder al een spel ontwikkeld door het Dem Lab waarin mensen konden oefenen met bestuursvorming: Demos. Dat wordt nu nog verder doorontwikkeld, om het op meerdere niveaus van politiek in te kunnen zetten – van lokale tot landelijke politiek, of bij universitaire studentenraadsverkiezingen. Ook is er de podcastreeks en volgen er nu dus drie lezingen in samenwerking met De Balie.

Kennis delen

Wat het Dem Lab uiteindelijk hoopt te bereiken? ‘We willen vooral onze kennis delen met de wereld. En we hopen daar natuurlijk dan feedback op te krijgen, om zo weer nieuwe kennis op te doen. Een democratie heeft baat bij betrokken en goed geïnformeerde burgers. We willen zo veel mogelijk mensen enthousiast maken over democratische principes en alles wat daarmee te maken heeft.’