Titus Brandsma wordt zondag door paus Franciscus heilig verklaard op het Sint-Pietersplein in Rome. De voormalige karmelietenpater, hoogleraar en rector van de Katholieke Universiteit Nijmegen die om het leven kwam in Dachau was niet perfect, maar wel een voorbeeld voor velen. ‘Hij was een feilbaar mens die deugt.’

19 januari 1942. Officiers van de Duitse Sicherheitsdienst (SD) kloppen aan bij klooster Doddendaal in Nijmegen. Eerder die maand is op het SD-kantoor een tip binnengekomen over de rondgang van een karmelietenpater en hoogleraar van de Katholieke Universiteit Nijmegen langs katholieke krantenredacties.

Doel van de bezoeken van de 61-jarige Titus Brandsma: hoofdredacteuren overtuigen om geen reclame van collaboratiepartij NSB of daaraan gelieerde nationaalsocialistische organisaties in hun krant op te nemen. Ook Brandsma’s kritische colleges over het nazisme, blijkt later, staan in zijn SD-dossier vermeld.

Aardappelkist

Brandsma verzet zich niet tegen de arrestatie. De Duitsers voeren hem naar de strafgevangenis van Scheveningen, waar hij wordt ondervraagd door SS’er Paul Hardegen. Brandsma zegt niets tegen de Duitsers als buurvolk te hebben, maar wel tegen een politiek regime dat in een ander land is geworteld.

Een kleine twee maanden later, 12 maart 1942, wordt de karmelietenpater overgebracht naar het werk- en strafkamp Amersfoort. Staand op een aardappelkist houdt hij daar op Goede Vrijdag een lezing over hoe de middeleeuwse mens, die is overgeleverd aan natuurrampen, toch geraakt kan worden door zonde of geestelijke vervoering. De lezing van Brandsma, die dan al sterk is afgevallen, maakt diepe indruk op zijn medegevangenen.

Na een nieuw verhoor in Scheveningen en een kort verblijf in doorgangsstation Kleef wordt Brandsma op 13 juni in een Zellenwagen naar concentratiekamp Dachau vervoerd, zo’n twintig kilometer ten noorden van München. De zware inspanningen, mishandelingen door de bezetter en hygiëne die te wensen overlaat, worden de erg verzwakte Brandsma snel fataal. Hij komt in de ziekenbarak terecht, waar hij op 26 juli overlijdt.

Anno Sjoerd

Komende zondag wordt Titus Brandsma, in 1881 in het Friese plaatsje Oegeklooster – nabij Bolsward – geboren als Anno Sjoerd Brandsma, samen met negen anderen heilig verklaard op het Sint-Pietersplein in Rome. De canonisatie wordt geleid door paus Franciscus, het Sint-Pietersplein zal naar verwachting vol staan met gelovigen uit de hele wereld. Ook een delegatie van de Radboud Universiteit is aanwezig in Rome. Hoe zag Brandsma’s Nijmeegse periode eruit?

De Karmelietenpater woonde eerst in een huis aan de Kronenburgersingel, samen met jongeren van zijn kloosterorde, de Karmelieten,  die aan de kersverse Katholieke Universiteit (nu Radboud Universiteit) studeerden, en later in het nieuw gebouwde karmelietenklooster aan de Doddendaal. Al sinds de oprichting in 1923 is Brandsma in dienst van de universiteit, als hoogleraar Filosofie.

‘Ferdinand Sassen had een belastingadvies uitgebracht dat slecht viel bij het ministerie’

Bijna was dat anders gelopen, vertelt emeritus hoogleraar Oecumenica Peter Nissen. ‘Jos Schrijnen, de eerste rector magnificus van de Katholieke Universiteit Nijmegen, had namelijk iemand anders op het oog voor het vak filosofie’, vertelt hij. ‘Met name Ferdinand Sassen, een priester en filosoof die in academische kringen enig aanzien had. Maar Sassen had een belastingadvies uitgebracht dat slecht was gevallen bij het ministerie en daardoor was hij in opspraak gekomen. Schrijnen dacht: dat moeten we niet doen, want dan krijgen we meteen een rel. Niet-katholieke kranten zouden dat uitbuiten.’

Enorme publicatielijst

Zo lag de weg open voor de benoeming van Brandsma, die in de filosofie was gepromoveerd in Rome en dat vak doceerde in het studiehuis van de Karmelieten in Oss. Dat Brandsma tot de Karmel behoorde, speelde in zijn voordeel, vertelt Inigo Bocken die als wetenschappelijk medewerker is verbonden aan het Titus Brandsma Instituut en die aan een nieuwe, intellectuele biografie van Brandsma werkt. ‘De bisschoppen die de universiteit oprichtten, wilden graag zoveel mogelijk ordes vertegenwoordigd hebben in het hooglerarenkorps’, zegt hij. ‘Wat meespeelde, is dat de universiteit het loon van priesters niet hoefde te betalen. Maar op basis van correspondentie die ik kon inkijken, vermoed ik dat ze hem sowieso op het oog hadden voor een hoogleraarschap in de Mystiek en de Spiritualiteit.’

De onfortuinlijke Sassen heeft nooit kunnen verkroppen dat hij bij de oprichting van de universiteit naast het hoogleraarschap Filosofie heeft gegrepen. Bocken: ‘In een artikel dat in 1939 in De Gelderlander werd gepubliceerd, verweet hij Brandsma dat hij niet het zwaardere wetenschappelijke werk deed. Maar Brandsma heeft ontzettend veel populariserende artikelen geschreven die in verschillende tijdschriften zijn verschenen. Voor De Gelderlander schreef hij bijvoorbeeld 200 artikelen die op degelijk onderzoek berustten. Zijn publicatielijst is enorm, ik vraag me soms af waar hij de energie vandaan haalde.’

Friese natuurbeschermingsbond

Toch is Sassens verwijt aan Brandsma niet helemaal uit de lucht gegrepen. Brandsma is altijd meer bekend geweest wegens zijn maatschappelijke betrokkenheid dan om zijn intellectuele verdiensten, legt Bocken uit. ‘Zijn collega’s zeiden wel eens smalend dat hij zijn opdracht als hoogleraar verwaarloosde, omdat hij zoveel verenigingen heeft opgericht. Zo was hij bijvoorbeeld bestuurslid van de katholieke Esparantistenbond en van de Friese natuurbeschermingsbond, om maar twee voorbeelden te geven.’

Volgens Nissen zag Brandsma de wetenschapsbeoefening heel sterk in het kader van dienstbaarheid aan Kerk en samenleving. ‘Academici krijgen ook vandaag nog vaak te horen dat hun kennis zoveel mogelijk gedeeld en verspreid moet worden, maar dat zie je niet in de bedrijfsvoering van de universiteit’, zegt hij. ‘Wie internationaal publiceert en veel onderzoeksgeld binnenhaalt, hoort bij de kampioenen. Brandsma was toch een ander soort academicus. Zijn verdiensten lagen voornamelijk elders.’

‘Brandsma heeft wel degelijk groundbreaking artikelen geschreven’

Brandsma’s bijdragen aan de filosofie zijn volgens Bocken niet zo bekend, maar wel origineel. Maar in de mystiek behoorde hij tot de toppers, zegt hij. ‘Brandsma heeft wel degelijk groundbreaking artikelen geschreven in wetenschappelijke tijdschriften die te maken hadden met middeleeuwse vroomheid en modern devotieonderzoek. Hij was een gedegen wetenschapper die een visie had op wat zijn vak moest zijn.’

Diesrede

Zijn belangrijkste academische tekst, waarin al zijn andere publicaties samenkomen, spreekt Brandsma uit als rector magnificus in collegejaar 1932-1933, op de dies van de universiteit. In zijn rede noemt Brandsma rassenleer en totalitarisme een ‘soort opvulling voor de leegte die bij veel mensen is ontstaan door het verlies van een religieus besef.’ Bocken: ‘Hij was er vroeg bij om dat aan te klagen, meer dan vijf jaar voor de Tweede Wereldoorlog.’

Brandsma stelde in zijn diesrede een spiritueel-maatschappelijke crisis vast, legt Bocken uit. ‘Hij zei niet dat mensen niet meer geloven: volgens Brandsma was er wel degelijk genoeg godsbegrip. Maar communisme en fascisme hadden volgens hem ook een godsbegrip, zij het abstract, waardoor veel mensen zich ertoe aangetrokken voelden. Volgens Brandsma konden de mystiek en de spiritualiteit mensen helpen om het godsbegrip aan de tijd aan te passen.’

‘Als samenleving weten we vandaag de dag niet meer hoe we met vragen naar het heil moeten omgaan’

Volgens Bocken wilde Brandsma in zijn diesrede laten zien hoe mensen moeten omgaan met grote principes zoals religie. ‘De mystiek wijst ons erop dat die zoektocht bij ieder mens opnieuw begint. Als samenleving weten we vandaag de dag niet meer hoe we met vragen naar het heil – het leven, de dood – moeten omgaan. Mensen hebben toch wel oriëntatie nodig. Dat vind ik een mooie gedachte die ik bij weinig andere denkers heb gezien.’

Vlekjes

In de katholieke wereld bestaat een traditie van hagiografieën of heiligenlevens: zoetige verhalen waarin heiligen letterlijk de hemel in worden geprezen. Over Jan Berchmans, de Vlaamse heilige en naamgever van het Berchmanianum, werd bijvoorbeeld geschreven dat hij op Goede Vrijdag de moederborst weigerde omdat hij wilde vasten. Brandsma daarentegen, vertelt Nissen, vertoont wel wat vlekjes. In het Brabants Dagblad noemde hij de aanstaande heilige eerder ‘een feilbaar mens die deugt.’

Zo was Brandsma, zoals wel meer katholieken in de jaren dertig, aanhanger van de Spaanse dictator Francisco Franco. ‘Laat wel duidelijk zijn: Brandsma was gekant tegen elk totalitair systeem’, nuanceert Nissen. ‘Van het Russische communisme, het nationaalsocialisme en Mussolini moest hij niks hebben. In Franco zag hij waarschijnlijk iemand die tegenover de Republikeinen het oude monarchistische gezag wilde herstellen. Bovendien hadden de Republikeinen een aantal priesters vermoord. Dat Franco zou uitgroeien tot dictator, was toen nog niet duidelijk. Achteraf is het makkelijk oordelen.’

Ook andere vooroordelen die destijds in katholieke kringen breed gedeeld werden, waren Brandsma niet vreemd. ‘Als je heel goed gaat kijken in zijn vele krantenartikelen en in brieven, vind je die ook bij hem terug’, zegt Nissen. ‘Bijvoorbeeld dat de joden wel veel invloed hadden in de economie en in de wereldpolitiek. Maar Brandsma was in de eerste plaats fel gekant tegen elk gewelddadig optreden tegen hen, net als tegen de rassenleer en tegen het nationaal socialisme. Voor die strijd heeft hij zijn leven gegeven.’

‘Patroonheilige van de Journalistiek’

In 1985 verklaarde Paus Johannes Paulus II Brandsma zalig wegens zijn martelaarschap. Voor een heiligverklaring moest Brandsma nog één belangrijke horde nemen: er moest een wonder aan hem worden toegeschreven. In december 2020 was het zover. Toen verklaarde een commissie van artsen op basis van een rapport van 1600 pagina’s dat de genezing van de Amerikaanse karmeliet Michael Driscoll medisch gezien onverklaarbaar was. In 2004 had Driscoll een agressieve kanker met uitzaaiingen in zijn lymfestelsel, maar hij genas daarvan. Een groep theologen stelde vervolgens vast dat de genezing te danken was aan de verering van Titus Brandsma.

Nissen is geen fan van het systeem van heiligverklaring dat gebaseerd is op wonderen, omdat medische wonderen jaren later soms worden ontkracht door de wetenschap. ‘Wat dertig jaar geleden niet medisch te verklaren was, is dat vandaag misschien wel’, zegt hij. ‘Bovendien leidt het de aandacht af van de essentie. Heiligen zijn mensen die wanneer het erop aankwam, gedeugd hebben.’

‘Het blijft me verbazen hoeveel mensen Brandsma in het meest geseculariseerde land ter wereld vereren’

De religiewetenschapper denkt dat Brandsma een heilige kan zijn die ook veel mensen buiten de katholieke zuil aanspreekt. ‘Vrijheid van media en vrijheid van nieuwsgaring zijn erg actuele onderwerpen. Brandsma zou zich zeker verzet hebben tegen het muilkorven van de media, wat nu in Rusland gebeurt. De bisschop van Den Bosch, Gerard de Korte, heeft ook al eens gezegd dat Brandsma een ideale patroonheilige voor de journalistiek zou zijn.’ Inigo Bocken sluit zich daarbij aan.

Bocken krijgt soms brieven van mensen die zeggen dat hun ouders Brandsma nog hebben gekend. ‘Dan was hij op bezoek geweest bij hun ouders, toen ze zelf nog peuter waren’, zegt hij. ‘Het blijft me verbazen hoeveel mensen Brandsma in het meest geseculariseerde land ter wereld vereren, zelfs voor er sprake was van een heiligverklaring.’

Voor dit verhaal is geput uit gesprekken met Inigo Bocken en Peter Nissen en uit de geschreven werken ‘Titus Brandsma, van held tot heilige (2022, Adveniat)’ en het magazine ‘Titus Brandsma, heilige van de Lage Landen’ (2022, bisdommen ’s Hertogenbosch en Groningen-Leeuwarden).