Bange rijke mensen, die veilig achter een hek hun geprivilegieerde leventjes leiden. Dat is het beeld dat veel mensen hebben van gated communities. Sociaal geograaf Simone Pekelsma woonde zelf wekenlang achter de muren van twee beveiligde woongemeenschappen en kwam met een heel ander verhaal naar buiten.

De afgelopen decennia zijn er wereldwijd miljoenen gated communities gebouwd. De opkomst van deze ommuurde woongemeenschappen is voor sociale wetenschappers al jaren een hot topic. Want zijn ze niet een uitwas van de steeds extremer wordende kloof tussen arm en rijk? Het dominante beeld van deze leefvorm is immers dat van de welvarende stadsbewoner die zich afsluit van de ‘onveilige’ buitenwereld.

Ook sociaal geograaf Simone Pekelsma raakte gefascineerd door dit onderwerp. Voor een documentaire deed ze in 2011 al onderzoek naar gated communities in Istanbul. ‘Ik bezocht er verschillende ommuurde wooncomplexen en al snel viel het me op dat het beeld dat ik had vanuit de wetenschappelijk literatuur – hermetisch afgesloten en alleen voor de rijken – niet overeenkwam met wat ik daar zag’, vertelt Pekelsma.

‘Ik was juist erg benieuwd naar het leven binnen die muren’

Het viel haar bovendien op dat de beschrijvingen in de literatuur vooral over de uiterlijke vorm gaan. ‘Die gingen over het hek of de muur en over de slagboom en beveiliger. Of over het gelikte beeld dat projectontwikkelaars van zo’n complex schetsen in hun verkoopcatalogi. Ik was juist benieuwd naar het leven binnen die muren. Waarom besluiten mensen in een ommuurde gemeenschap te gaan wonen en hoe ervaren ze het leven daar?’

Op deze vragen vond Pekelsma in de wetenschappelijke literatuur geen antwoord, dus besloot ze het zelf maar te gaan onderzoeken. De documentaire waar ze aan meewerkte kwam er uiteindelijk niet, maar deze maand promoveerde Pekelsma wél op haar wetenschappelijke onderzoek.

Hoogbouw

Niet alle gated communities zijn van de buitenwereld afgesloten, ontdekte de sociaal geograaf al snel. ‘In verschillende projecten waar ik ben geweest kon ik bijvoorbeeld gewoon een appartementje huren via Airbnb’, aldus Pekelsma. Ze onderzocht twee gated communities van binnenuit – één in Madrid en één in Istanbul – door er samen met haar gezin een aantal weken te verblijven. ‘Dat was deels ook strategisch, want ik dacht: als ik daar met mijn gezin heenga, krijg ik misschien makkelijker toegang tot mensen.’ Haar strategie werkte, Pekelsma sprak met veel verschillende bewoners. In de jaren erna bezocht ze de communities nog meerdere keren voor kortere tijd.

‘De simpele wetenschappelijk definitie van een gated community – een wooncomplex met een hek of muur eromheen en een slagboom waar een mannetje of een vrouwtje de toegang beheert – doet de diversiteit van dit soort gemeenschappen geen recht’, zegt Pekelsma.

‘Natuurlijk, ook het schoolvoorbeeld zoals wij die voor ons zien, de wat luxere vrijstaande woningen in een parkachtige omgeving met een hek eromheen, bestaan. Maar je ziet tegenwoordig ook heel veel vormen van hoogbouw. Met name in grote steden in onder andere Thailand, India en China zijn die erg in opkomst. In Istanbul bestaat er zelfs een gated community met 60.000 inwoners.’

Alleen al de verschillen tussen de twee projecten in Istanbul en Madrid, laten volgens Pekelsma zien dat de ene community de andere niet is. ‘In Spanje is het bijvoorbeeld heel normaal om naar een gated community te verhuizen zodra je kinderen krijgt’, vertelt Pekelsma. ‘Het is daar zo vanzelfsprekend dat mensen er helemaal niet bij stilstaan dat ze in een gated community wonen. Veel mensen zijn er zelf in opgegroeid. Ze bestaan er niet alleen voor de hoogste inkomens, maar ook voor de lagere middenklasse.’

Kindvriendelijk

Een appartementencomplex waar mensen wonen rondom een parkje met een zwembad en bijvoorbeeld een speeltuintje of padelbaan, zo ziet een prototype woonproject in Madrid eruit. Met een beveiliger bij de ingang die in de gaten houdt wie er in- en uitgaan.’

‘Vrijwel iedereen die ik in Madrid sprak zei: “wij wonen hier vanwege de kinderen en als die groter zijn vertrekken we misschien wel weer”. Voordat er kinderen kwamen woonden ze vaak in het stadscentrum, maar met kinderen werd dat te druk, warm en krap in de zomers. Een gated community is vooral een heel fijne plek om kinderen te laten opgroeien, er heerst gemeenschapszin en het is er zomers goed toeven naast het zwembad.’

‘Je kunt wel hekken neerzetten, maar je hebt geen controle over wat bewoners zelf naar binnenbrengen’

In het complex waar Pekelsma in Istanbul verbleef, een hoge woontoren, trof ze veel meer diversiteit aan dan ze op basis van de wetenschappelijk literatuur had verwacht. ‘Dat heeft mij echt verrast. Bijna 65 procent van de woningen bestond uit huurwoningen en de bewoners kwamen uit verschillende lagen van de bevolking. Er waren sporters die graag dicht bij het grote stadion in de buurt wilden wonen en er waren mannen die er een appartementje hadden om hun maîtresse te ontmoeten. Er woonden studenten, gezinnen en ik hoorde dat er zelfs leden van de maffia bivakkeerden.’

Wat haar vooral verbaasde waren de irritaties en zorgen die bewoners met haar deelden. ‘Die gingen helemaal niet over de gevaarlijke buitenwereld vol enge armoezaaiers waartegen ze zich met een hek proberen te beschermen’, vertelt Pekelsma.

‘Wat ze het meest irritant vonden waren bijvoorbeeld de single mannen die nogal luidruchtig waren met hun meegebrachte vriendinnetjes. Of de honden die werden meegebracht naar het zwembad en de luidruchtige feestjes van studenten. Je kunt dus wel hekken neerzetten of muren, maar je hebt geen controle over wat bewoners zelf naar binnenbrengen.’

Vastgoedmarketeers

De reden dat veel mensen het aantrekkelijk vinden om in een meer gecontroleerde omgeving te wonen zoekt Pekelsma onder andere in de snelle groei van veel steden wereldwijd. ‘Istanbul is een stad waar in 1950 ongeveer een miljoen mensen woonden, tegenwoordig zijn het er zestien miljoen. Voor een stad die zo snel groeit is het moeilijk om voorzieningen zoals een parkje, parkeergelegenheid, speel- en sportvoorzieningen op peil te houden. Dan kan een gated community een oplossing zijn.’

Ook zijn veel mensen in die megasteden op zoek naar een gevoel van gemeenschappelijkheid. ‘Op dat sentiment spelen vastgoedmarketeers in Istanbul heel duidelijk in. Met slogans zoals: “hier ken je je buurtgenoten nog” of ”hier kun je weer leven zoals vroeger”.’

Het beeld dat bewoners van tevoren hadden over het leven in de gated community was regelmatig een stuk idyllischer dan de werkelijkheid. ‘Het beeld dat vastgoedmarketeers schetsen van super cleane torens, met groene boompjes eromheen, is heel anders dan hoe zo’n project er in de realiteit uitziet in zo’n stad. Met regelmatig teleurstelling tot gevolg.’

Veel aannames in de media en de wetenschap over gated communities komen volgens Pekelsma tot stand door dit soort gelikte plaatjes van projectontwikkelaars. ‘Om de werkelijkheid te ervaren zul je toch echt achter de muren moeten kijken.’

Pekelsma hoopt dat haar onderzoek bijdraagt aan een meer divers en realistisch beeld van gated communities. ‘Ik zeg niet: bouw de steden maar vol met ommuurde complexen en dan gaat alles top. Maar het dystopische beeld van hermetisch afgesloten bolwerken vol rijke mensen, wil ik wel nuanceren. Dat is veel te extreem.’

‘Bovendien denk ik dat die muren er ook zijn in onze eigen samenleving. Misschien niet fysiek, maar ook wij hebben te maken met toenemende segregatie waarin steeds meer mensen vooral in hun eigen bubbel wonen en bewegen.’