In een vorige week gepresenteerd rapport waarschuwt inlichtingendienst AIVD voor een nieuwe vorm van ongeorganiseerd rechts-extremisme. Weinig nieuws onder de zon, meent radicaliseringsexpert Marcel Lubbers. ‘Al sinds nine eleven moeten moslims het ontgelden.’

Eind augustus voerden een handvol leden van Nijmegen Rechtsaf actie tegen de komst van een nieuwe moskee naar de stad en vorige maand nog werd de graffiti ‘Refugees Welcome’ onder de Waalbrug met witte verf beklad. Onlangs kondigde de gemeente aan om zich in de bestrijding van radicalisering niet enkel op jihadisme, maar ook op rechts-extremisme te richten.

De Nijmeegse extremisten lijken geïnspireerd op de alt-rightbeweging die komt overwaaien uit de Verenigde Staten en vooral moslims en de islam in het vizier neemt. Steeds meer Nederlanders komen in aanraking met deze gewelddadige ideeën, schreef inlichtingendienst AIVD in een rapport dat vorige week werd gepresenteerd.

Tweede generatie

Over de Nijmeegse situatie wil hij zich niet uitspreken, maar socioloog en radicaliseringsexpert Marcel Lubbers leest weinig nieuws in het laatste AIVD-rapport. Hij onderzoekt processen van radicalisering, zowel bij extreemrechtse als jihadistische groepen.

‘Identitaire bewegingen zoals Pegida richten hun pijlen al veel langer op moslims en de islam’, zegt hij. ‘Die focus heeft weinig te maken met de alt-rightbeweging of met de vluchtelingenstroom. Als ik al een keerpunt zie in de recente geschiedenis, dan was dat nine eleven.’

‘Extreemrechtse politieke partijen en bewegingen hebben hun slachtoffers altijd in functie van de actualiteit gekozen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw richtten ze zich op gastarbeiders en op mensen uit de voormalige koloniën, vervolgens op vluchtelingen en de tweede generatie immigranten, daarna weer op moslims en de islam, toen een tijdje op Oost-Europeanen en vluchtelingen en nu opnieuw op de islam.’

Wat is de ideologie van dit nieuwe rechts-extremisme?

‘Politieke partijen zoals Alternative für Deutschland, het Vlaams Belang en de PVV streven een homogene natiestaat na. Alles wat die homogene natiestaat beïnvloedt, moet worden bestreden. De alt-rightbeweging gaat nog een stap verder en stelt dat wij een superieur ras zijn. Ze grijpen zoveel mogelijk gebeurtenissen aan om te zeggen dat de islam heel anders is dan onze Westerse cultuur. Alt-right werkt volgens een sterk uitsluitend mechanisme. De AIVD grijpt nu in omdat ze dit soort ondemocratische gedachten niet gemeengoed wil laten worden in Nederland.’

Wat is de rol van sociale media in de verspreiding van het nieuwe rechts-extremisme?

‘Elke groep maakt gebruikt van de technieken die op een bepaald moment aanwezig zijn. Sociale media maken het nu eenmaal eenvoudig om een boodschap snel te verspreiden. Dat geldt zowel voor extreemlinkse, extreemrechtse als voor jihadistische groeperingen. Hoe vaker hun boodschap zonder tegengeluid wordt herhaald, des te groter de kans dat mensen dit oppikken. Al komen niet alle lezers zomaar toevallig met deze extreemrechtse ideeën in aanraking.’

Hoe kan het dat de alt-rightbeweging ook hoger opgeleiden aantrekt?

‘Dit soort extreemrechtse groeperingen hebben traditioneel vooral laagopgeleide aanhangers, maar extreemrechtse denktanks zoals het Vlaamse Voorpost voeren al langer discussies over de betekenis van identiteit en de toekomst van de natiestaat. Alt-right profileert zich graag als intellectueel en probeert die groepen nu bij hun beweging te betrekken.’

‘Wat ik wel bijzonder vind, is dat de alt-rightbeweging zich expliciet op mannen richt. Zij voelen zich bedreigd en willen de homogeniteit en de superioriteit van de Westerse cultuur en het blanke ras verdedigen.’

In welke mate dragen uitspraken van politici als Geert Wilders bij aan de groei van dit nieuwe rechts-extremisme?

‘Er wordt wel eens gezegd dat zonder politieke partijen het extreemrechtse gedachtegoed meer ondergronds gaat, maar dat is nooit echt onderzocht. De Monitor Racisme en Extremisme toont wel aan dat ondergrondse groeperingen kleiner worden wanneer een politieke partij hun mening deelt.’

‘Zelfs voor de uitspraken van Wilders is een gewenning opgetreden’

‘Toch is er een verschuiving van wat mensen wel of niet kunnen zeggen in de openbare ruimte. In de jaren negentig werd CD-politicus Hans Janmaat nog veroordeeld voor zijn uitspraak dat hij de multiculturele samenleving wilde afschaffen – iets wat je vandaag zomaar zou kunnen zeggen. Zelfs voor de uitspraken van Geert Wilders is een soort gewenning opgetreden. Je kan aanvoeren dat het niet slecht is om in het publieke debat te spreken over onderwerpen waar veel mensen zich zorgen over maken, maar het risico is wel dat de polarisatie in de samenleving alleen maar toe neemt.’