Als student kon hij kiezen: verder in de wetenschap of gevechtspiloot worden. Alan Rowan werd hoogleraar Moleculaire materialen. Nu reist hij de wereld over om te vertellen over de eerste medische toepassingen van de ‘supergel’ die hij en zijn Nijmeegse collega’s drie jaar geleden ontdekten.

Alan Rowan was zeventien toen hij voor het eerst zelf vloog. Moederziel alleen in een propellervliegtuigje, maar meer dan ooit in contact met de elementen. Dat immense gevoel van vrijheid! Het blijft een van zijn meest intense ervaringen.

Drie jaar lang vloog de Engelse scheikundige voor de Royal Air Force (RAF). Hij was in opleiding. ‘Ze wilden hoogopgeleide mensen bij de luchtmacht, daarom was er een samenwerking met de universiteit van Liverpool.’ De deal was: per week vier dagen vliegen en drie dagen studeren. Uiteindelijk koos Rowan voor de wetenschap. ‘Ik zou toch geen straaljagerpiloot worden, omdat ze mij zagen op een plek in de hogere rangen van de luchtmacht.’ Veel minder spectaculair. Rowan had bovendien een probleempje met bevelen opvolgen. De waarom-vraag drong zich altijd op.

Nog altijd maakt Rowan (48) veel vlieguren. Nu als passagier. Hij reist de wereld over. Niet alleen omdat hij ook hoogleraar is in China en in Zuid-Afrika, maar de laatste tijd met name om wereldwijd te vertellen over de wonderen van de ‘supergel’. Drie jaar geleden haalde de toevallige vondst van Nijmeegse scheikundigen de internationale media. Sindsdien is het goedje niet aan te slepen. Wat is het geheim? Supergel ontstaat na het toevoegen van een poeder aan water (zie kader onderaan dit artikel). De gel stijft op bij kou, wordt weer vloeibaar bij warmte en is net zo elastisch als de menselijke huid. Daardoor leent het zich uitstekend voor het afdekken van wonden. Je kunt er een ‘opspuitpleister’ van maken die je gemakkelijk kunt verwijderen met warm water (pijnloos!). Vanwege de elasticiteit hoeven geen littekens te ontstaan.

Eind 2014 kregen de onderzoekers twee miljoen euro subsidie van ZonMW, fincancierder van gezondheidsonderzoek, en 350.000 euro van technologiestichting STW om tot praktische toepassingen te komen. Het brandwondencentrum in Beverwijk werkt ook mee.

Sportbeha
‘Vlak na de eerste publicaties in 2012 kregen we de vreemdste bedrijven aan de telefoon, met de meest wilde ideeën’, vertelt Rowan in zijn kamer op de bovenste verdieping van het Huygens. Zo belde Nike, dat de supergel in een sportbeha wilde verwerken. ‘Wij waren nog niet zover. We moesten onze uitvinding nog doorontwikkelen.’ Er werd een bureau in de arm genomen om de brug te slaan tussen wetenschap en de markt. Maar de samenwerking was niet optimaal en de universiteit heeft inmiddels zelf een onderneming opgericht voor de vercommercialisering van supergel.

Het duurt lang voor een uitvinding klaar is om een product te worden, heeft Rowan ervaren. ‘We wisten niet hoe we het in grote hoeveelheden konden produceren en het was hartstikke kostbaar. Geld voor meer onderzoek en meer mensen hadden we niet. Je gaat natuurlijk geen promovendus inzetten om voor Nike een toepassing uit te werken.’
Rowan en zijn team liepen tegen de muren van het wetenschapsbedrijf op. Wil je meer geld, dan zul je een subsidieaanvraag moeten doen. Die papierwinkel kost de onderzoekers onnoemelijk veel tijd die ook in verder onderzoek gestoken zou kunnen worden. Is de aanvraag rond, dan duurt het nog minstens een jaar voor de harde pegels volgen. ‘Wil je een uitvinding toepassen op mensen, dan moet die ook nog eens grondig getest worden. Is het veilig? Niet giftig?’

De scheikundige maakte zichzelf tot huis- tuin-en-keukenproefpersoon. Smeerde de supergel op een wond (die heelde) en stopte het in zijn mond (smakeloos). Ziekenhuizen over de hele wereld ontvangen Rowan inmiddels met open armen. De supergel blijkt uitermate goed geschikt voor de kweek van cellen. ‘Soms voel ik me net een drugdealer. Als klanten eenmaal met de supergel in aanraking zijn gekomen, willen ze meer.’

Hobbitland
Er woedde geen oorlog in de periode dat Rowan bij de RAF vloog. Dus hoefde hij zijn loopings en spins niet als gevechtsvlieger in de praktijk te brengen. Het spijt hem allerminst. ‘Ik heb vrienden zien terugkomen uit een oorlog. Zij zagen dingen die je niet wilt zien. Ik heb enorm veel respect voor het leger. Ik vind: als je kritiek hebt, moet je bij de politiek zijn, niet bij de soldaten.’

De scheikundige uit Liverpool vertrok na zijn promotie naar Nieuw-Zeeland. Hij woonde in Otago, ‘hobbitland’ zoals hij het noemt. Tussen de sprookjesachtige bergen en meren waar later de Lord of the Rings-films zouden worden opgenomen. Daarna kwam hij naar Nederland. Dat is nu 23 jaar geleden. Hij snapt zelf ook niet zo goed waarom hij hier nog altijd zit. ‘Het is hier ook zo verdomd comfortabel’, zegt hij op verontschuldigende toon. En niet onbelangrijk: zijn kinderen wonen hier, in Molenhoek.

De Radboud Universiteit is goed voor hem geweest. ‘Terwijl ik niet makkelijk ben. Ik vind niet alles even belangrijk.’ Alan Rowan is niet zo van de macro-managing, vertelt hij, wippend op zijn stoel. ‘En ik ben een tikkeltje chaotisch.’ De oplossing: lijstjes maken. Soms werkt het. Als hij het lijstje niet kwijtraakt. Een beter vangnet is Paula Willems, zijn secretaresse. Zij beheert zijn agenda en weet alles van hem. ‘Laatst stond ik ergens. Ik wist mijn pincode niet meer. Dan bel ik Paula. Zij kent de codes van al mijn pasjes.’
Rowan is zo drukbezet dat het bijna onmogelijk is een afspraak met hem te maken. Als een leeuwin bewaakt Paula zijn agenda. ‘Dan zit hij in het buitenland’, luidt haar reactie op bijna elk datumvoorstel. Het voordeel van het vele reizen vindt Rowan dat hij in een vliegtuig niet gestoord kan worden. Hij slaapt of leest. Even niks. De scheikundige leeft intens. Je hebt maar één leven, en daar moet je alles uithalen wat erin zit, vindt hij. De keerzijde van zijn baan? Het chronische gebrek aan tijd. Hij baalt ervan als hij mensen moet teleurstellen.

Als wetenschapper volgt hij zijn gevoel. Soms weet je gewoon: hier zit iets, en dan moet je gaan zoeken. Rowan is een man van de intuïtie. Zijn tweede vrouw vroeg hij ten huwelijk op de eerste date. Eigenlijk was het niet eens een echte date. Ze ontmoetten elkaar in een wetenschappelijke context en hij vroeg na afloop van de bijeenkomst of ze met hem wilde eten. ‘Ik zei: als dit Las Vegas was, deed ik je nu een huwelijksaanzoek.’ Zij antwoordde: ‘Als dit Las Vegas was, zei ik nu ja.’ Zijn vrienden verklaarden hem voor gek, maar het was liefde op het eerste gezicht. Binnen vier maanden waren ze getrouwd. Op het strand van Zuid-Afrika, met uitzicht op de Tafelberg.

Oude vrouw
Rowan wil oud worden in Australië of in Nieuw-Zeeland. Met Europa gaat het de verkeerde kant op, vindt hij. De paus vergeleek haar onlangs met een oude vrouw. Helemaal mee eens. Ooit liepen we voorop, als het gaat om cultuur en wetenschap. Maar door de hoge levensstandaard die we verkregen, werden we lui. Conservatief. Waar is de dynamiek?
De houding die de laatste decennia in Nederland is ontstaan jegens wetenschap, hekelt hij. ‘We zijn ons publiek verloren. Een groot deel van de samenleving vraagt zich af waarom er geld moet naar de universiteiten.’

Alsof universiteiten luxegoederen zijn. No! ‘Hier worden dingen ontdekt, daardoor ontstaan banen. Studenten zijn de toekomst.’ Rowan wipt nog wat gevaarlijker op de twee achterste poten van zijn stoel. Hij heeft zijn studenten opgeroepen tot actie, ‘to burn some cars’ en ‘challenge society‘. De protesten die nu ontstaan in het land, juicht hij toe. Universiteiten zijn er om studenten te inspireren, om ze hun passie te laten vinden en vrij te leren denken. ‘Verliezen we die functie, dan verworden we tot hogescholen.’

Onderzoek mag niet gestuurd worden door de industrie. Geen enkel bedrijf zal een investering doen in wetenschap die niet morgen, of liever nog vandaag, geld oplevert. ‘Ontdekkingen laten zich niet plannen, die ontstaan als een universiteit goede laboratoria en onderzoeksfaciliteiten heeft.’ Neem zijn eigen supergel. Die vondst was toeval, hadden hij en zijn collega’s nooit kunnen bedenken. Serendipiy. Maar oh zo nuttig op de lange termijn.

Geluk
‘Calm down’ staat op het theepotje met Engelse vlag waaruit Rowan vergeet thee te schenken. Ja, natuurlijk is het fijn als je wetenschappelijke werk een praktische toepassing krijgt, weet hij nu. Het bestaan als onderzoeker laat zich gemakkelijker verantwoorden. Is hij er gelukkiger van geworden? Voor het eerst in het gesprek valt Rowan stil. ‘Gelukkig…’ Hij voelt zich nuttig, dat wel. Het geluk volgt misschien als hij over een paar jaar een kind ziet wiens brandwonden mooi geheeld zijn. ‘Dan kan ik tegen mijn eigen kinderen zeggen ‘hé, ik was er vaak niet maar kijk, dit heb ik dus gedaan’.’

Wetenschap en vliegen; het raakt hetzelfde level van intensiteit, vindt hij. Zit je in een cockpit, dan krijg je de kick direct. Als onderzoeker is het harder werken. ‘Maar als een idee echt werkt en alles op zijn plek valt – oh wow – dat is zó cool!’

Hij weet nog dat zijn vlieginstructeur tijdens een vlucht de motor uitschakelde en tegen hem zei: ‘Nu moet jij landen. Vind een veld, zorg dat je geen paal raakt, zet ons levend aan de grond, ik doe niks.’ De heftigheid van die ervaring. De focus! ‘Er was geen marge. Je gaat dood of je gaat niet dood. Dat is geweldig. Zo mooi.’

Mensen vinden hem een adrenalinejunk, maar hij denkt zelf dat het iets anders is: clarity of purpose. Je weet precies wat je moet doen, er is geen ruimte voor fouten. Wetenschap bedrijven is als vliegen, maar dan in je hoofd. / Annemarie Haverkamp

SUPERGEL Supergel is een kunststof die gel wordt zodra hij warm wordt. Bij kou wordt de gel vloeibaar. Nijmeegse scheikundigen ontwikkelden een netwerk van polymeren dat water vasthoudt. De structuur lijkt op kleine draadjes die in elkaar worden gedraaid om een stevig touw te vormen. Als basis voor het idee diende de menselijke cel. Daar zijn het eiwitten die voor stevigheid zorgen. Elke cel bevat duizenden ijzersterke draden. De scheikundigen bootsten deze celstructuur na. Het eurekamoment kwam toen een monster uit de koelkast werd gehaald en als gevolg van de kou weer vloeibaar bleek geworden. De eerste publicatie over de supergel in Nature was begin 2013 een feit. Nieuwe publicaties over toepassingen van de uitvinding in de gezondheidszorg staan op stapel.

Dit artikel staat ook in Vox 7.