Het heeft allerlei positieve effecten om een religieuze ervaring te ondergaan: mensen worden er socialer van en ervaren minder stress. Maar hoe komt het dat de ene persoon wel gelooft en de ander niet? Over de rol die de hersenen daarin spelen gaan neuropsycholoog Michiel van Elk en theoloog Christoph Hübenthal vandaag in debat. Voor alle niet-religieuze psychiaters en dokters heeft Van Elk alvast een onorthodox advies.

Een helm die je bovennatuurlijke ervaringen geeft: het klinkt te gek voor woorden, en dat is het ook. Toch haalde neuropsycholoog Michiel van Elk in 2016 het nieuws met zijn ‘godhelm‘, waarvoor zo’n 180 mensen tijdens Lowlands in de rij stonden. Veel festivalbezoekers gaven aan dat ze tijdens het experiment ‘mystieke ervaringen’ hadden. Maar wat bleek: de helm was nep. De snoertjes leidden nergens naar, de helm was niet meer dan een gewone brommerhelm.

Het onderzoek van Van Elk richt zich op de vraag hoe het kan dat de ene persoon wel vatbaar is voor religieuze ervaringen en de andere niet. Om daar een antwoord op te vinden kijkt hij naar het brein. Zijn stelling: de oorsprong van zulke ervaringen ligt in neurologische processen. Morgen gaat hij erover in debat met theoloog Christoph Hübenthal, die stelt dat zo’n visie geen recht doet aan wat religie is.

Hoe kan het dat de Lowlandsgangers een goddelijke ervaring kregen?

Van Elk: ‘Twee dingen spelen mee bij zo’n experiment: we hadden mensen helemaal afgesloten van de buitenwereld, door ze te blinddoeken en een koptelefoon met ruis op te zetten. En we hadden gezegd: het zóu kunnen dat je goddelijke ervaringen krijgt. Als je brein denkt dat iets gaat gebeuren, dan gaat het daar ook op anticiperen. Behalve als er zintuigelijke prikkels zijn die het tegendeel bewijzen, maar die waren er dus niet.’

‘Er bestaat een soort ’talent’ om te geloven’

U zegt dus dat religie terug is te leiden naar je brein?

‘Er is niet één ‘godspot’, maar er zijn wel degelijk gebieden in je brein die oplichten als het over religie gaat. Je hele brein en lichaam doen mee.’

Hoe verklaart u dat?

‘Bij religie, en spiritualiteit in het algemeen, spelen allerlei facetten een rol. Dat gaat van extases en rituelen tot het gevoel dat je kunt praten met God. Je brein is daar altijd bij betrokken, maar niet steeds op dezelfde manier. Denk ook aan je lichaam: in veel religies moet je bijvoorbeeld knielen, of – zoals bij de Soefi’s – heel hard ronddraaien. Zulke lichaamshoudingen beïnvloeden je beleving.’

U bent zelf gelovig opgevoed. Wanneer viel u van uw geloof af?

‘Ik ben in de Pinkstergemeente opgegroeid, maar op een gegeven moment ging ik studeren en dacht ik: alles wat ik nu aanneem strookt echt niet met het idee dat God bestaat. Dat vond ik zo onlogisch, toen ben ik langzamerhand gestopt met geloven.’

Toch bent u voor uw boek Extase wel degelijk spirituele ervaringen op gaan zoeken, door bijvoorbeeld de psychedelische drug Ayahuasca te gebruiken. Kunt u het mensen aanraden?

‘Jazeker. Wat mij betreft zou iedere psychiater en dokter aan de LSD moeten. Gewoon, om te ervaren wat het met je doet. Als wetenschapper kun je het wel gaan omschrijven, maar dat werkt niet. Spirituele ervaringen kunnen ook goed voor je zijn: het kan je helpen om jezelf van een afstandje te zien, en daardoor met nieuw perspectief naar jezelf te kijken.’

‘Wat mij betreft zou iedere psychiater en dokter aan de LSD moeten.’

‘Dat hoeft echt niet alleen door drugs te gebruiken, hè. Dat kan ook in de natuur gebeuren, of tijdens een concert of een kerkdienst. Maar uit onderzoek is wel gebleken dat mensen die zo’n ervaring hebben, even los komen te staan van zichzelf. Daarna zijn ze socialer, dragen ze meer zorg voor de omgeving en zijn ze ook fysiek gezonder. Ze hebben minder stress en hartklachten, bijvoorbeeld.’

Zijn de hersenen van mensen die geloven anders dan van mensen die niet geloven?

‘Dat weten we nog niet. Daar doe ik op dit moment onderzoek naar aan de Universiteit van Amsterdam. Maar er zijn wel voorzichtige aanwijzingen voor zo’n theorie. Je zou kunnen zeggen dat er een soort talent bestaat om te geloven. Geloven gaat echt een stuk makkelijker als je een goed inbeeldingsvermogen hebt, makkelijk in je bezigheden op kunt gaan en open staat voor nieuwe ervaringen. Die eigenschappen zijn terug te vinden in het brein.’

Hebt u een talent voor geloven?

‘Dat denk ik wel, ja. Ik scoor redelijk hoog op die criteria.’

De Godspot. Zit religie in je brein? is donderdag 24 januari om 19.30 uur in theaterzaal C.