De wereldwijde coronacrisis is uniek in de geschiedenis. En dus interessant voor wetenschappers. Hoe kijken Nijmeegse onderzoekers vanuit hun vakgebied naar de situatie? In deel 10 van de serie Science & Corona reflecteert religiewetenschapper Peter Nissen op de gevolgen van de pandemie voor religies.

Tijdens oorlogen, natuurrampen en pandemieën doen wereldwijd meer mensen dan anders een beroep op godsdiensten, blijkt uit onderzoek. ‘Dat zal nu wellicht niet anders zijn’, denkt religiewetenschapper Peter Nissen. ‘Al is dat met de coronacrisis wel moeilijk empirisch vast te stellen, want in de meeste landen zijn grote samenkomsten verboden.’

Brandend gewaad

Wat hopen mensen tijdens rampen eigenlijk te vinden in religies? ‘In de eerste plaats troost en bemoediging’, zegt Nissen. Die gevoelens vinden ze vooral in het samenzijn of het behoren tot een gemeenschap. ‘In geluksonderzoeken scoren religieuze mensen vaak hoog. Dat komt niet zozeer door de inhoud van een religie, maar door het behoren tot een religieuze gemeenschap. In dat opzicht is deze crisis nadelig, want mensen kunnen nu even niet bij elkaar komen.’

Dat ondervindt de religiewetenschapper aan den lijve. Naast zijn werk aan de universiteit werkt hij anderhalve dag per week pastoraal. ‘In mijn kerkgemeente missen de mensen vooral de diensten en het samenzijn. Daarom houden we nu contact met elkaar via telefoonkringen, Zoom of Skype.’

Klungelig

Volgens Nissen hebben heel wat religies nu in sneltempo de middelen van de digitale wereld ontdekt: bijna alle godsdiensten zenden hun diensten uit via beeld of geluid. ‘Soms ziet het er heel gesofisticeerd uit, soms eerder klungelig. Ik zag een filmpje van een Anglicaanse priester die kaarsen had aangestoken in de studeerkamer. Hij probeerde zo ijverig om goed in beeld te komen, dat hij niet in de gaten had dat zijn gewaad door een kaars in brand stond (lacht).’

Tegelijk vinden veel mensen dat online diensten nooit de echte viering kunnen vervangen. ‘Mensen willen elkaar zien en missen de zintuiglijke ervaringen, zoals hoe het ruikt in een kerk of een moskee. Dat kan een videoverbinding niet vervangen.’

Naast troost, bemoediging en gezelschap zoeken mensen tijdens crises soms ook bescherming in religieuze objecten. ‘Een paar weken geleden gaf de paus op een leeg Sint-Pietersplein in Rome een zegen met een monstrans (een houder met een hostie erin, red.)’, zegt Nissen. ‘Kort daarna liepen in Sicilië priesters met zo’n monstrans door hun parochie om mensen thuis te zegenen. Dat object gaat dan bijna als een soort amulet of talisman dienen. Het zou me niet verbazen als  veel mensen daar ook een bezwerende werking aan toeschrijven.’

Straf van God

Bij vorige rampen deden religies soms hun uiterste best om extra zieltjes te winnen. Tijdens de pest speelde de kerk bijvoorbeeld nadrukkelijk in op de angst van mensen. ‘De Franse historicus Jean Delumeau noemde dat het pastoraat van de angst’, zegt Nissen. ‘Mensen werd angst voor de hel en het vagevuur ingeprent in de hoop dat ze zich in tijden van nood sterker zouden vastklampen aan de kerk.’

Zo ver heeft Nissen het vandaag nog niet zien komen. ‘De islamitische gemeenschap zit nu in de ramadan’, zegt hij. ‘Dat is bij uitstek een tijd waarin je na zonsondergang samenkomt om te eten en te bidden. Imams gaan daar gelukkig heel verstandig mee om, door te zeggen dat Allah gezondheid heel belangrijk vindt. Je bent dus juist gehoorzaam aan Allah als je nu niet met grote groepen bij elkaar komt.’

Alleen in de heel behoudende vleugel van het protestantisme in Nederland en de Verenigde Staten is men het virus gaan duiden als een straf van God of als een aankondiging van de eindtijd. ‘Volgens deze stroming gebeurt niets zonder de wil van God. Een Nederlandse dominee noemde dit virus een straf voor de vele gevallen van abortus en euthanasie in de wereld. Maar gelukkig is dat een uitzonderlijk geval.’

Noodsituatie

Of in het sterk ontkerkelijkte Nederland meer mensen aan het bidden slaan tijdens de coronacrisis, durft Nissen niet te zeggen. ‘In tijden van rampen wordt het Sint-Servaasschrijn in de basiliek van Maastricht opgesteld. Dat is met de coronacrisis ook gebeurd, maar volgens de pastoor trekt het schrijn nu veel minder bezoekers dan tijdens de Golfoorlog, dertig jaar geleden.’

De verhoogde aantrek van religies is trouwens van tijdelijke aard. Nissen verwijst naar een groot onderzoek uit 2008, waaruit blijkt dat de participatie een half jaar later weer op hetzelfde niveau is als voor de ramp. ‘Blijkbaar is het vastklampen aan een religie voor veel mensen gebonden aan het ervaren van een noodsituatie’, aldus Nissen. ‘Maar als de nood voorbij is, blijkt de religiositeit niet te beklijven.’