Als onderzoekers de wereld opschudden
Soms zet wetenschap de wereld even op z’n kop. Nijmeegse onderzoekers publiceren resultaten die de buitenlandse kranten halen. Zoals de ecologen die schreven over het verdwijnen van boerenlandvogels. En hoe dit samenhangt met de verspreiding van landbouwgif.
Verander de wereld, begin bij de wetenschap! Grapje? Welnee, onderzoekers doen regelmatig ontdekkingen die opschudding veroorzaken. Toegegeven, heel wat resultaten verstoffen achterin een boekenkast, maar regelmatig brengen ze wel degelijk iets teweeg. Neem de Nijmeegse ecologen die eerder deze zomer een verband aantoonden tussen het meest gebruikte bestrijdingsmiddel
In de landbouw (imidacloprid) en het uitdunnen van vogels als de spreeuw en de zwaluw. In gebieden waar het bewuste gif in sloten, plassen en rivieren zit, nemen de vogels snel in aantal af. Hoe hoger de concentratie gif, des te groter de afname van vogels. Het onderzoeksnieuws verspreidde zich razendsnel. Van de Engelse televisiezender BBC tot Amerikaanse en Australische dagbladen en internetsites: wereldwijd sloegen journalisten alarm. Een onaangename boodschap voor de ontwikkelaar van dat landbouwgif, het van oorsprong Duitse bedrijf Bayer. Niet dat die vervolgens diep door het stof ging. Integendeel, een dag na de bekendmaking van het vogelonderzoek in wetenschapstijdschrift Nature reageerde Bayer met een persbericht waarin het bedrijf wees op het ontbreken van een oorzakelijk verband (zie kader, ook voor meer reacties van de buitenwereld).
Een beetje flauw, vindt Caspar Hallmann, de promovendus die het onderzoek initieerde. Om een causaal verband aan te tonen, zijn experimenten in het lab nodig, zegt hij. ‘En wij willen nu juist kijken naar de situatie in het veld. We hebben een duidelijk verband gezien in het veld, dankzij de goede data die we in Nederland hebben over de ontwikkeling van vogelpopulaties en over concentraties van bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater.’
Data koppelen
Toen Hallman hoorde over de ontdekking (van een Utrechtse collega) dat insecten in aantal afnemen vanwege imidacloprid, was de rekensom snel gemaakt. Hij vroeg zich af wat dat dan betekende voor de stand van de vogels in Nederland. ‘Zeker als ze net uit het ei zijn, hebben jonge vogels veel eiwitrijk voedsel nodig, insecten dus, om te groeien.’ Hij verbond de data over imidacloprid in het oppervlaktewater met cijfers van de afgelopen zeven jaar over aantallen en verspreiding van vogels. Eén weekeinde had hij nodig om de data te koppelen. ‘Ik zag meteen: wow, hier heb ik echt iets te pakken.’ De volgende ochtend zat Hallmann om tafel met de Nijmeegse hoogleraar Ecologie Hans de Kroon en Ruud Foppen van Sovon Vogelonderzoek Nederland. ‘Toen hebben we er nog een half jaar over gedaan om allerlei factoren uit te sluiten.’ Veranderingen in de landbouw en de groei van het stedelijk gebied verklaren voor een deel de lokale afname van het aantal boerenlandvogels. Maar geen enkel verband was zo sterk als dat tussen imidacloprid en het verdwijnen van de vogels. Het is niet de eerste keer dat wordt gewezen op nadelige effecten van bestrijdingsmiddelen. De Amerikaanse biologe Rachel Louise Carson ging 
vijftig jaar geleden al de barricaden op om te strijden tegen het overvloedige gebruik van landbouwgif. Het door ecologen wel vaker gelegde verband tussen bestrijdingsmiddelen en vogelsterfte, heeft zelfs gekscherend haar naam gekregen: het Rachel Carson Syndroom. Er is de laatste jaren veel verbeterd, zegt De Kroon. Bestrijdingsmiddelen als DDT (dichloordifenyltrichloorethaan), waar Carson zo tegen tekeer ging, worden nauwelijks nog toegepast in westerse landen (in ontwikkelingslanden overigens nog wel). ‘We hebben nu bestrijdingsmiddelen die heel gericht hun werk doen en daardoor minder negatieve effecten hebben op de omgeving. In die zin is er wel vooruitgang geboekt.’ Ook imidacloprid, wereldwijd een van de meest gebruikte insecticiden, leek veelbelovend. ‘Maar ons onderzoek doet vermoeden dat de effecten bij gebruik in de praktijk, dus in de natuur, omvangrijk zijn.’
Morele verplichting
Wetenschapssocioloog Willem Halffman, werkzaam bij het Institute for Science and Innovation Studies (ISIS) aan de Nijmeegse bètafaculteit, heeft het allemaal al eens voorbij zien komen. Een van zijn onderzoeksprojecten gaat in op de manier waarop de risico’s van chemische stoffen worden beoordeeld. Hij kent de verdedigingsmechanismen van bedrijven als Bayer, die grote belangen hebben bij het in de markt houden van hun producten. Er klopt iets niet in het onderzoek, reageren ze dan. Of: er is meer onderzoek nodig. ‘Maar hoeveel bewijs heb je nou eigenlijk nodig?’, pareert Halffman. Het helpt misschien als de onderzoekers het heft in eigen hand nemen. In de verandering heeft de wetenschap zélf een verantwoordelijkheid, vindt Halffman. ‘Wie a zegt, moet ook b zeggen. Dat is een morele verplichting. Als een onderzoek iets zorgwekkends aan de kaak stelt, moet je daar wat mee doen. Dan is het nodig dat je nazorg pleegt. Maar niet alle wetenschappers beseffen dat, die redeneren: “Ik heb mijn bijdrage geleverd met mijn 
artikel, klaar is Kees, mijn werk zit erop”.’
Dat er nog genoeg werk aan de winkel is, zien De Kroon, Foppen en Hallmann ook wel. Ze vinden het van groot belang dat de resultaten hun weg vinden naar politiek en beleid. Alleen: het is niet aan hen om de barricaden op te gaan. In de tijd van Carson bestonden nog nauwelijks milieubewegingen, nu wel. Laat het actievoeren over aan natuurbeschermingsorganisaties als de Vogelbescherming, Greenpeace of Milieudefensie, stellen de wetenschappers. ‘Onze taak is het om de feiten naar buiten te brengen en toe te lichten. We blijven bij onze expertise.’ / Paul van den Broek en Martine Zuidweg
Dit artikel is ook gepubliceerd in Vox 1.
Henk Tennekes schreef op 13 september 2014 om 06:22
Caspar Hallmann heeft volgens het artikel van Paul van den Broek en Martine Zuidweg inspiratie opgedaan bij een publicatie van de Universiteit Utrecht (UU) waarin een verband wordt gelegd tussen de achteruitgang van insecten en de concentraties van het insecticide imidacloprid in het oppervlaktewater. Wat niet verteld wordt is dat deze laatste publicatie eveneens gebaseerd was op mijn publicaties van 2010, waarin duidelijk wordt beschreven dat imidacloprid een ramp in de insectenwereld zal veroorzaken. In de UU publicatie wordt dan ook gerefereerd naar mijn werk.
Een voetnoot van de Spaanse ecotoxicoloog Francisco Sánchez-Bayo (universiteit Sydney) is door de Editors van Nature na mijn verzoek om rectificatie nu onder de Hallmann et al. publicatie geplaatst. Dr. Sánchez-Bayo argumenteert dat het uiterst onwaarschijnlijk is dat mijn werk geen rol heeft gespeeld bij de Hallmann et al. publicatie en vraagt zich af waarom de auteurs verzwijgen dat ik de verbanden tussen imidacloprid en de achteruitgang van vogels (op basis van toxicologische gegevens over het dosis-werkingsprofiel van imidacloprid bij arthropoden) 4 jaar eerder al had beschreven in mijn boek The Systemic Insecticides: A Disaster in the Making.
Het is verbazingwekkend dat de journalisten van den Broek en Zuidweg Hallmann hiermee niet hebben geconfronteerd en het getuigt naar mijn oordeel ook niet van objectieve journalistiek (VOX claimt onafhankelijk te zijn). Eigenlijk zou de commissie wetenschappelijke integriteit van de Radboud universiteit deze kwestie nader dienen te onderzoeken. Wat op het spel staat zijn algemeen geaccepteerde normen en waarden in de wetenschap. Er zijn echter helaas aanwijzingen dat de kwestie in de doofpot zal belanden. Daarmee geven Nijmeegse academici geen goed voorbeeld van correcte wetenschapsbeoefening.
Jolene Meijerink schreef op 13 september 2014 om 17:33
Uw kant van het verhaal hebben wij al eerder belicht in dit artikel: http://www.voxweb.nl/nijmeegs-vogelonderzoek-beticht-van-plagiaat/.
notPICNIC schreef op 14 september 2014 om 14:46
[ Beste Jolene, (= lid eindredactie VOX)
waar ik me over verwonderde was dat deze Tennekes prioriteits kwestie weleenswaar op het Voxweb werd belicht maar in de statutair onafhankelijkere papieren VOX van 9/11/’14 überhaupt niet werd benoemd. Wat voor mij aanleiding was om Tennekes even te verwittigen.
https://twitter.com/notPICNIC/status/509999646425755648
Indachtig de kwestbaarheid van de electronische archieven (zie hoe voxweb’s bekroonde voorloper voxlog http://voxlog.nl weer in het niet dreigt te verdwijnen) leek het me op zijn minst VOX* passend om deze kwestie ook voor het nageslacht te bewaren in haar papieren issue.
Op het moment dat zo’n kwestie uit de bescherming van dat papieren geheugen ‘wegvalt’ gaan er bij mij dus waarschuwingslichtjes branden. Zoals kort daarna verwoord in een vervolg tweet.
https://twitter.com/notPICNIC/status/510020311744798720
Misschien dat de eindredactie van VOX zich niet bewust genoeg is van haar taak om voor ons en haar navolgers een afgewogen langdurig collectief geheugen te vormen ?
Cq vergat zij even dat er weleenswaar een elektronische webpage was aangemaakt waarin deze kwestie werd belicht maar realiseerde zij zich even niet dat deze binnen enkele jaren alweer in het e-duister zou verdwijnen ? Waarmee deze prio-kwestie dus ook zou wegvallen uit ons collectieve geheugen?
Weleenswaar belicht maar niet in het licht van de eeuwigheid ?
Ook al bevreemd het mij dat U deze evidentie (als masterstudente in de Communicatie- en informatiewetenschappen) is ontgaan 😉 ]
Dit was zo ongeveer mijn antwoordt zoals ik het vanmorgen wou geven. Maar voordat ik achter een computer zat om dat te doen had Tennekes hieronder een voor VOX behoorlijk explosieve comment ingediend. Mogelijkerwijs is er toch aanzienlijk meer aan de hand dan slechts een eenvoudig onbewustzijn tav de consequenties van de verschillen tussen e-archive & paper-archive ?
* al was het slechts middels een voetnootje.
notPICNIC schreef op 14 september 2014 om 14:52
Oeps, wordt dit zo langzamerhand niet een zaak voor de REDACTIERAAD dewelke de journalistieke onafhankelijkheid van VOX(web?) dient te waarborgen ? Want ik begin nu wel héél erg benieuwd te worden naar de reden(en) waarom Paul van den Broek’s artikel , (waarvan hij blijkbaar al een finale? versie aan U deed toekomen) nòg op voxweb, nòg in de statutair onafhankelijkere papieren VOX werd gepubliceerd.
2011 http://www.ru.nl/algemeen/zoeken/@802331/leonard-verburg/
verdere historische & conceptuele contextualisering via:
http://pearltrees.com/p/yM8v
http://pearltrees.com/p/OyML
.
Henk Tennekes schreef op 14 september 2014 om 21:41
Ik heb Paul van den Broek de belofte gegeven het door hem opgestelde artikel niet openbaar te maken, maar als Van den Broek vervolgens de bewieroking voortzet van Radboud medewerkers die zich naar mijn oordeel onfatsoenlijk hebben gedragen, en ik daarbij als een mierenneuker wordt weggezet, wordt de kans groot dat ik deze belofte ga breken. Ik heb grote ontberingen doorstaan voor mijn baanbrekende publicaties en laat het niet op me zitten dat sommigen nu menen er zonder bronvermelding mee aan de haal te kunnen gaan.
notPICNIC schreef op 18 september 2014 om 15:56
Als VOX-lezer had ik zo langzamerhand toch echt wel een publieke verklaring van de VOX-redactie verwacht.
De ‘ontboezeming’ van Tennekes dat de VOX redactie haar tekst zou hebben ingetrokkenen, alsmede de inhoud van deze kort daarna door Tennekes gelekte VOX tekst,
http://www.boerenlandvogels.nl/content/toxicoloog-henk-tennekes-wil-dat-tijdschrift-nature-de-vogelstudie-van-nijmeegse-biologen-re#comment-426
dunken me toch explosief genoeg om met een publieke contra-reaktie te komen. Ik moet echter constateren dat het daarentegen muisstil blijft.
Geen publieke ontkenning tav de echtheid van deze VOX tekst en, verbluffender wijze, geen publieke ontkenning tav Tennekes beweringen dat deze door VOX zou zijn ‘ingetrokken’.
Op grond van dit zwijgen , het spreekwoord ‘wie zwijgt stemt toe’ indachtig , ga ik ervan uit dat er een kern van waarheid schuilt in Tennekes beweringen dat de VOX redactie van den Broek’s artikel heeft ‘ingetrokken’. De vraag die dan rest is dan natuurlijk heel eenvoudig … waarom ?
In mijn pogingen om als VOX-lezer middels een proces van hoor en wederhoor klaarheid in deze kwestie’s te krijgen had ik al in een eerder stadium (toen nog de naam, nog de functie van Evert , laat staan Paul’s artikel waren gelekt) deze waarom-vraag met de nodige drang bij VOX ten tonele gevoerd.
http://www.voxweb.nl/als-onderzoekers-de-wereld-opschudden/#comment-1588553550
http://pearltrees.com/p/DRfla
Na Tennekes ‘ontboezemingen’ kan ik niet anders dan precies dezelfde vraag nogmaals stellen.
Want tot op heden heb ik van Uw in ShockStarre verkerende VOX redactie geen antwoordt mogen ontvangen.
She really really really really doesn’t want to talk about it: http://pearltrees.com/p/DU_QK
Echter, de VOX redactie dient goed te begrijpen dat, getrouw haar onafhankelijkheids statuut, zij het zich niet kan veroorloven om zich tov haar overige lezers en zich- maar boven al Tennekes zelve, te verantwoorden met behulp van een blijvend stilzwijgen.
liefkleinkonijntje schreef op 14 september 2014 om 01:15
Hans de Kroon heeft zijn mening over deze zaak gegeven, zoals ik nu quote uit het andere VOX artikel, die u, gezien uw reactie daar, ook gelezen moet hebben.
“Juist omdat het zo uiterst gevoelig ligt, hebben wij ons in het artikel wat de effecten van Imidacloprid betreft gebaseerd op louter peer reviewed artikelen. Tennekes heeft met zijn boek interessant werk afgeleverd, maar die studie heeft geen onafhankelijke wetenschappelijke toetsing ondergaan.’”
U heeft Hans de Kroon beschuldigd. U heeft de journalisten beschuldigd omdat zij Hans de Kroon/Hallmann niet beschuldigd zouden hebben. Zullen we nu ophouden met elkaar beschuldigen?
Wat een gemierenneuk weer.
Henk Tennekes schreef op 14 september 2014 om 08:10
Het gaat om normen en waarden in de wetenschap, die altijd voortbouwt op het werk van anderen. Ik ben bijna een jaar bezig geweest met het onderzoek dat uiteindelijk tot mijn boek heeft geleid, om aan de hand van vogelgegevens een door een bestrijdingsmiddel veroorzaakte breuk in de voedselketen te onderbouwen. Daar had zich nooit tevoren iemand mee bezig gehouden en je mag dit rustig pionierswerk noemen. Successievelijk is mijn stelling door verder onderzoek van de universiteiten in Utrecht, Wageningen, en Nijmegen bevestigd. Alleen Utrecht had het fatsoen naar mijn werk te verwijzen. Het is mijn goede recht daar tegen te protesteren. Als U dat mierenneuken noemt heeft U weinig begrepen van omgangsvormen onder wetenschappers..
liefkleinkonijntje schreef op 14 september 2014 om 19:46
Misschien heb ik inderdaad weinig begrepen van de omgangsvormen onder wetenschappers.
Maar een boze internetcomment schrijven waarin je iemand aanvalt, die zichzelf al meerdere malen verdedigd heeft, vind ik nou ook niet bepaald getuigen van sterke omgangsvormen. Helemaal gezien hij toevallig dit artikel en de comments moet lezen om zich hier überhaupt verdedigen te kunnen.
En dát is hetgeen wat me irriteert. Zo zou je iedereen wel zwart kunnen maken.
Maar goed, ik ga me hier niet verder mee bemoeien, het zoveelste plagiaatrelletje zal vanzelf wel verschijnen als uw punten inderdaad zo goed zijn.
Henk Tennekes schreef op 14 september 2014 om 20:48
Waar het in de wetenschap om gaat is dat de waarheid naar boven komt. Als de plicht correct je bronnen te citeren overboord wordt gegooid wordt wetenschapsbeoefening een jungle waar de leugen regeert.
Henk Tennekes schreef op 14 september 2014 om 20:55
uw laatste zin is ongeloofwaardig, u heeft zich er al lang mee bemoeid en verzoekt mij in feite te zwijgen over onfatsoenlijk gedrag van Radboud medewerkers. Aan dat verzoek zal ik niet voldoen.
Henk Tennekes schreef op 14 september 2014 om 08:30
Overigens zou het goed zijn als u zich met uw kritiek niet achter een pseudoniem verschuilt