Hoe wordt er in Nederland omgegaan met de as van gecremeerde doden? Antropologe Meike Heessels deed onderzoek en zag verschillende vormen van ritueel gedrag waarmee nabestaanden betekenis geven aan de dood van een dierbare. Rode draad in dat gedrag: de asbestemming heeft te maken met ’thuisbrengen’. Heessels promoveert op 17 februari aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

In de afgelopen vijftig jaar zijn Nederlanders steeds minder kerkelijk geworden en dat laat zijn sporen onder andere na in de rituelen rondom de dood. Tegelijkertijd zijn Nederlanders steeds vaker gaan kiezen voor cremeren in plaats van begraven (in 2010 werd 57 procent van de doden gecremeerd). Bovendien geeft de Wet op de Lijkbezorging de laatste decennia meer zeggenschap aan nabestaanden, die de as mee naar huis mogen nemen of op een speciale plek mogen verstrooien. Bij elkaar opgeteld leiden deze ontwikkelingen ertoe dat er voor nabestaanden weinig houvast is in de manier waarop zij omgaan met de as van een dode, na diens crematie, met als gevolg dat mensen rituelen improviseren.

Transcendent aspect
Antropologe Meike Heessels werkte voor haar onderzoek zes maanden in verschillende crematoria en interviewde 40 professionals en 31 nabestaanden over wat zij deden met en dachten over de as van hun dierbaren. Opvallend in de gesprekken was dat veel mensen die zichzelf niet kerkelijk en niet of nauwelijks religieus noemden, wel veel betekenis toekenden aan de as van de gestorvene. Urnen werden letterlijk gekoesterd, het aanraken ervan werd omschreven als rustgevend, troostend, opbeurend. Heessels: ‘Er zit vaak een transcendent aspect aan. As is niet simpelweg as, maar vertegenwoordigt de dode. Waarbij de as niet alleen een symbool is, nee, de as is ook letterlijk een deel van de overledene, van diens lichaam. Een soort van relikwie.’   

Thuiskomen
Anders dan bij begrafenissen hebben nabestaanden na een crematie veel ruimte om te kiezen waar de as uiteindelijk zal blijven: thuis, in een graf, in een columbarium, verstrooid op een betekenisvolle plek… De rode draad in de gekozen asbestemmingen, stelde Heessels vast, is een nieuwe vorm van betekenisgeving die gaat om plekken waarvan de nabestaanden denken dat de dode zich thuis zal voelen. ‘Soms betekent dat letterlijk dat ze de as mee naar huis nemen. Maar het kan ook gaan om een plek waar de overledene graag was, of om een strooiveldje waar eerder al een echtgenoot, kind of ouder is verstrooid. Hoe dan ook: het gaat altijd om een bestemming waarvan de nabestaanden denken: daar is hij of zij veilig, daar is hij of zij thuis.’

Vervolg op de uitvaart
Heessels keek in haar onderzoek ook naar het herbegraven van geruimde graven: net als bij crematies gaat het hier om een ’tweede fase’, een vervolg op de uitvaart. Ook bij deze tweede fase blijken Nederlanders steeds meer waarde te hechten aan de overblijfselen van de doden.

Meike Heessels (Den Bosch, 1982) studeerde Culturele antropologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Haar promotieonderzoek, dat mede mogelijk werd gemaakt door de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), voerde ze uit binnen het Research Institute for Philosophy, Theology and Religious Studies/ Centrum voor Thanatologie van de Radboud Universiteit. Heessels ontving in 2010 een Dr. I.B.M. Frye stipendium voor veelbelovende vrouwelijke onderzoekers. Momenteel werkt Heessels als onderzoeker naar de levensverhalen van ouderen aan de Hogeschool Arnhem-Nijmegen en docent Kwalitatieve methoden van onderzoek aan de Radboud Universiteit.

Meike Heessels heeft in haar proefschrift veel foto’s opgenomen die haar betoog illustreren. Een selectie van deze foto’s treft u hieronder aan, in lage resolutie. Wilt u een van de foto’s in hoge resolutie ontvangen, mail dan naar [email protected]. Voor de foto’s van Rob Steendijk, die deel uitmaken van een grotere reportage, moet apart toestemming worden gevraagd.

	Dudok urnen, Driehuis. Foto Meike Heessels.
	Herdenkingsplaquettes bij een strooiveldje, Usselo. Foto Meike Heessels.
	Strooiveld bij vijver, Driehuis. Foto Meike Heessels.
	Urngraven, Usselo. Foto Meike Heessels.
	Open dag crematorium Usselo. Foto Meike Heessels.
	Bezoeker inspecteert oven. Open dag crematorium Usselo. Foto Meike Heessels.
	Regels strooiweide, Amsterdam. Foto Meike Heessels.
	Tegen de regels, Amsterdam. Foto Meike Heessels.
	Verweerd plaatje kind, bij verstrooiingsplek, Driehuis. Foto Meike Heessels.
	As in vorm van hart. Foto Meike Heessels.
	Bloemen tussen as, Groningen. Foto Meike Heessels.
	Urn in fietstas. Foto uit een in het proefschrift opgenomen fotoreportage van Rob Steendijk.
	Uit eten met urn. Foto uit een in het proefschrift opgenomen fotoreportage van Rob Steendijk.