De Amsterdamse grachten zijn een bron van broeikasgas methaan, maar óók van bacteriën die methaan opeten voordat het in de atmosfeer kan komen. Dat zagen microbiologen van onder andere de Radboud Universiteit. De resultaten bieden mogelijk kansen in de strijd tegen broeikasgassen.

Terwijl de meeste mensen zich amper bewust zijn van de miljarden onzichtbare beestjes om ons heen, ziet promovendus Koen Pelsma als microbioloog overal potentiële broedplaatsen van bacteriën. Zo ook in grachten. ‘Als ik in steden met grachten rondliep, keek ik altijd al naar die laag slijm langs de wand en dacht: het kán niet dat dat alleen maar algen zijn. Daar zitten vast heel veel micro-organismen in.’ Als onderdeel van zijn promotieonderzoek kreeg hij de kans het te onderzoeken met specifiek de vraag: komt er methaan vrij uit de grachten en huizen er bacteriën die dat methaan deels opeten? Ja, concludeerden hij en zijn collega’s in een artikel in vakblad Environmental Microbiology dat begin deze maand verscheen.

Dode planten

‘Als we het hebben over broeikasgassen, gaat het vooral over CO₂. Dat is het gas wat iedereen kent. Maar methaan is ook een belangrijk broeikasgas’, vertelt Pelsma. Het draagt potentieel zelfs sterker bij aan opwarming van de aarde, de invloed kan volgens schattingen zo’n 86 hoger zijn dan die van CO₂. Methaan komt op verschillende manieren vrij, bijvoorbeeld als uitlaatgas van een auto of terwijl een koe zijn voedsel verteert. ‘Maar bacteriën in de bodem van watergebieden kunnen het gas ook maken, tijdens de afbraak van producten als dode planten en vissen.’

In Amerika en China zagen onderzoekers dat dichtbij steden meer broeikasgassen vrijkomen uit kanalen en rivierstelsels dan in natuurgebieden. In Nederland is methaanuitstoot uit waterwegen nooit goed onderzocht, dus Pelsma en zijn collega’s besloten daarmee een start te maken in de Amsterdamse grachten. In juli 2019 begaf het team zich in een bootje tussen de toeristen en nam op vijf plekken monsters van het water, de bodem en de drab aan de grachtwand. In het lab keken ze hoeveel methaan eruit vrijkwam en draaiden ze DNA-analyses om te ontdekken welke bacteriën in de monsters huisden.

Grachtenslijm

De resultaten bevestigden wat Pelsma al dacht, tijdens die wandeltochtjes langs de grachten: ‘Er gebeurt intens veel in die slijmlaag, er zitten heel veel bacteriën in. Eén daarvan is een methaanetende soort, die bleek vrij actief. Toen ik de monsters door de tijd heen volgde, zag ik een veel snellere afname van methaan in dat slijm dan in de bodem- of watermonsters.’ Dat terwijl de bacterie maar 1 procent van de hele populatie bacteriën in dat grachtenslijm uitmaakte. ‘Iets in die slijmlaag zorgt er blijkbaar voor dat hij er heel goed kan gedijen.’

In het persbericht en de media lag de nadruk op het feit dat er weinig methaan vrij bleek te komen uit de grachtenmonsters, maar eigenlijk vindt Pelsma dat niet helemaal de juiste boodschap. ‘We zagen dat de monsters sowieso een bron van methaan waren. Niet op een alarmerend niveau inderdaad, maar er komt wel degelijk methaan vrij. Waar het mij vooral om gaat is dat het fijn is dat we een filter hebben gevonden, namelijk die micro-organismen die het deels opvangen voordat het als gas in de atmosfeer komt.’

Steeds groter probleem

Ook microbioloog Diana Machado de Sousa van Wageningen University is enthousiast over die vondst van een mogelijk tegenwicht tegen methaanproducerende organismen. Ze was niet betrokken bij de studie, hoewel ze bekend is met het project en sommigen uit het onderzoeksteam kent uit andere samenwerkingen. ‘Methaanuitstoot uit stedelijk zoetwatergebied kan door de toenemende verstedelijking een steeds groter probleem worden’, reageert ze. ‘Het is zinvol om de rol van micro-organismen in dat proces te onderzoeken, omdat zij zowel methaan kunnen produceren als benutten. De studie van Pelsma en zijn collega’s laat zien dat beide soorten naast elkaar leven in Amsterdam.’ Wel wijst ze erop dat die micro-organismen zich in het lab misschien anders gedragen dan in hun natuurlijke grachtenhabitat. ‘Een interessante vervolgstudie zou zijn om hun activiteit ter plekke te meten, en veranderingen door de seizoenen heen.’

‘Wat mij betreft gaan we het hele land door, van Middelburg tot Groningen’

Zou je de groei van die methaanetende bacteriën ook actief kunnen stimuleren? Dat zou nieuwe mogelijkheden kunnen bieden in de strijd tegen broeikasgassen. Dat is een vraag waar Pelsma nog geen antwoord op heeft. ‘Het lijkt mij belangrijk om eerst te onderzoeken of dit ook in andere steden zo werkt.’ En hij is het met Machado de Sousa eens dat ze in kaart moeten brengen wat er ter plekke gebeurt, hoeveel methaangas daadwerkelijk vrijkomt.

Momenteel ligt het onderzoek stil in afwachting van materiaal om die gassen beter te meten, over een paar maanden hoopt Pelsma weer in een bootje te zitten. Op welke gracht, dat ligt nog niet vast. ‘Ik heb in Delft gestudeerd, dus die stad staat hoog op mijn lijstje. Utrecht ook, omdat we met Utrechtse onderzoekers samenwerken. Maar wat mij betreft gaan we het hele land door, van Middelburg tot Groningen.’

Koen Pelsma was onlangs te gast bij De Nieuws BV op npo radio1. Terugluisteren kan hier.