De verwachtingen die gepaard gaan bij een opening van een nieuw filmfestival, zijn gisteren door InScience waargemaakt. Met een openingsfilm over een van de beruchtste experimenten uit de wetenschap. Morgen draait dezelfde film nogmaals.

Na afloop van de film The Stanford Prison Experiment was de hele – uitverkochte – zaal er even stil van. De twee uur durende film roept zoveel indringende vragen op dat de nazit net zo lang had kunnen zijn. Dé vraag die bij velen rondspookte: wat zou jij hebben gedaan als je in zo’n experiment terecht was gekomen? Zou ook jij je kunnen ontpoppen tot de sadistische gevangenisbewaker uit de gruwelijkste scènes in de film?

De film heeft dezelfde titel als het meest beroemde experiment ooit gedaan in de psychologie, het Stanford Prison Experiment uit 1972. Hoogleraar experimentele psychologie Philip Zimbardo bouwde in de kelders van zijn eigen instituut een gevangenis na, waarin hij 24 doodnormale studenten twee weken lang wilde laten bivakkeren – de ene helft als bewaker, de andere als gevangene – om na te gaan hoe mensen zich onder groepsdruk in een besloten gemeenschap voegen in een rol.

In de film is te zien dat sommigen al na een dag zich laten meeslepen in de macht van hun rol. Na twee dagen loopt het uit de hand en na zes dagen – achteraf gezien veel te laat – trekt Zimbardo de stekker uit het experiment.

Scenarioschrijver Tim Talbott
Niet alleen de film was uitstekend, ook bij het gesprek na afloop kon de film- en wetenschapsliefhebber de vingers aflikken. Hoofdgast bij deze Nederlandse première was de scriptschrijver van de film Tim Talbott, ook bekend als scenarist van South Park. Het regende vragen. Hoe waarheidsgetrouw is de film? In hoeverre was Philip Zimbardo zelf erbij betrokken? Is er nog steeds contact met de studenten die destijds het experiment ondergingen, en hoe is het met hen? Volgens de eindtitel van de film hoeven we ons om die laatste vraag geen zorgen te maken: intensieve en langlopende gesprekken wijzen uit dat geen van de participanten blijvende schade aan het gevangenisavontuur heeft opgelopen. Niet iedereen kon dat geloven.

Anders dan een eerdere filmversie van het gevangenisexperiment was deze film wél waarheidsgetrouw, zei Talbott gisteren. Hij heeft alle destijds opgenomen banden en transcripties nauwgezet bestudeerd, zodat hij op gegeven moment meer van de zes dagen in de kelder wist dan Zimbardo zelf, die ook bezig is met een bewerking van het experiment, in een nieuw boek. Op een enkele uitzondering na kunnen we in de film precies zien wat toen is gebeurd, zij het in sterk ingedikte vorm.

Talbott, die zijn eerste script van ruim driehonderd pagina’s moest terugbrengen tot minder dan de helft, zag zich gedwongen enkele ‘darlings’ te killen. Welke inkorting deed het meeste pijn? Talbott noemde het moment dat de gevangenen bezoek mochten ontvangen van hun familie, wat in werkelijkheid gebeurde in een zaal waar Time Is On My Side van de Stones klonk. ‘Te mooi om waar te zijn, die muziek, maar de rechten waren te duur zodat de scène moest sneuvelen.’

Wat zou jij hebben gedaan in de kleren van een bewaker? Zou het experiment, vandaag herhaald, tot eenzelfde uitkomst leiden? Hoewel ondenkbaar omdat ethische richtlijnen zo’n onderzoek nu onmogelijk zouden maken. Voor welke rol zou jij kiezen, voor gevangene of voor bewaker? Radio 5 liep gisteravond rond om die laatste vraag aan de filmbezoekers voor te leggen. Het antwoord van uw verslaggever? Bewaker, want dan heb je meer invloed op de situatie om eventueel wangedrag in te dammen. Maar waarom zou ook ik niet kopje onder gaan in zes zulke bizarre dagen in een kelder, waarin mensen elkaar kennelijk de meest verschrikkelijke dingen aandoen? / Paul van den Broek

Film: Morgen is een tweede vertoning van de film, 19.00 uur, met nagesprek met Tm Albott en VU-psycholoog Paul van Lange (voertaal Engels, geen ondertiteling). Interview met Zimbardo: morgenvroeg 8.30 uur, twintigste verdieping Erasmusgebouw: Skype-interview met Philip Zimbardo, over onder meer de invloed van zijn experiment op zijn verdere leven. Beschouwing: Zaterdag, 19.00 uur, grote zaal: RU-hoogleraar en decaan Daniël Wigboldus over het belang van het Stanford Prison Experiment.