Schrijver Jan Terlouw was in 1995 commissaris van de Koningin in Gelderland. Voor Vox haalt hij herinneringen op aan de evacuatie van het rivierengebied. ‘Achteraf was het niets in vergelijking met een echte watersnoodramp als die in 1953.’

25 jaar geleden stond het water in de Maas en in het stroomgebied van de Rijn, de Lek en de Waal, zeer hoog. Als je over een dijk in de Betuwe liep, zag je aan de ene kant een enorme watervlakte, want de zomerdijken waren royaal overstroomd en de uiterwaarden stonden vol. Aan de andere kant, zorgelijk laag, zag je huizen.

Het was overduidelijk dat bij een dijkdoorbraak die huizen vol zouden stromen, op sommige plaatsen misschien tot de eerste verdieping, op andere tot en met de schoorsteen. De bevolking werd ongerust, en terecht. Was het de vooravond van een ramp? De herinneringen aan de watersnoodramp in 1953 waren nog volop aanwezig.

De Rampenwet in die tijd bepaalde dat bij een ramp of dreiging daarvan in een gemeente, de burgemeester bepaalde bevoegdheden kreeg. Betrof het meerdere gemeenten, dan kreeg de commissaris van de Koningin soortgelijke bevoegdheden. Ik was in 1995 commissaris van de Koningin in Gelderland. En een ramp in meerdere gemeenten dreigde.

We vroegen advies aan de dijkgraven. Die keken naar verkleuring van de dijken, ze gingen na of er gevaar was voor piping, kleine lekkages in de dijk die konden uitslijpen. We vroegen advies aan waterstaatkundig ingenieurs, die verwekingslijnen in de dijken bestudeerden. We vroegen advies aan meteorologen. Wat ging de temperatuur doen met het smeltwater in de bergen? Ging het regenen? Was er gevaar voor dijkdoorbraak?

Zandzakken

In het algemeen was de verwachting dat de dijken het zouden houden, maar een doorbraak kon niet worden uitgesloten. Daarbij zouden vrijwel zeker mensen verdrinken. Dat risico wilden we natuurlijk niet nemen. Dus we besloten dat er geëvacueerd moest worden, direct het eerst gevaar lopende district, morgen wellicht het volgende, enzovoorts. De bevolking leek tevreden dat er een besluit was genomen.

Het was nogal wat. Hoeveel mensen konden zichzelf redden, wie hadden hulp nodig? Waar konden ouderen en zieken heen? Hoeveel files en opstoppingen zouden er komen en waar? Hoe moest het met het vee?

Ik heb veel respect gekregen voor het improvisatievermogen van de Nederlanders. Het bleek dat zo’n 95 procent van de mensen zichzelf wist te redden. En de hulpvaardigheid was groot. We kregen op het provinciehuis telefoontjes in de geest van “ik kan wel even tachtig koeien bergen”. Feitelijk liep het geweldig.

Op woensdagmorgen 1 februari kwam er een scheur in de dijk bij Ochten aan de Waal. Levensgevaarlijk, want het land in dat district ligt diep. Terecht liet burgemeester Henk Zomerdijk de gemeente onmiddellijk evacueren. Met hulp van zandzakken en militairen heeft de dijk het gehouden.

‘Het ministerie zei: kom naar Den Haag, we sturen wel een helikopter’

Voor de mensen die hun huis in allerijl moesten verlaten, was het natuurlijk lastig. Ik zelf heb vooral herinneringen aan bestuurlijke problemen. Op papier was alles keurig geregeld. Het was duidelijk waar de bevoegdheden lagen: bij de burgemeesters en op grotere schaal bij de commissarissen van de Koningin. En op landelijk niveau? Feitelijk moest de minister van Binnenlandse Zaken Hans Dijkstal niets doen.

Dat was lastig voor hem. Niets doen terwijl een paar honderdduizend mensen werden geëvacueerd? Kamerleden vragen stelden? Buitenlandse media het land overspoelden? Niets doen? Een onmogelijke opgave. Moest de commissaris van de Koningin meer bevoegdheden krijgen? Nee, alsjeblieft niet, want de media zouden suggereren dat het blijkbaar niet goed ging. Kon de koningin op bezoek komen om haar betrokkenheid te tonen, of zou dat te verstorend zijn? Niets doen, misschien wel het lastigst van alles.

Op donderdagavond werd de commissarissen van Overijssel, Gelderland en Zuid-Holland gevraagd voor overleg naar Den Haag te komen. We wilden niet, we wilden op onze commandopost in het provinciehuis blijven. Alsjeblieft, kom, we sturen wel een helikopter. We hoeven geen helikopter, laat ons met rust. We zijn uiteindelijk toch gegaan, om op het ministerie te horen wat de waterstand was bij Lobith. Iets waarvan ik natuurlijk van minuut tot minuut al op de hoogte werd gehouden.

Modder

Een week heeft het geduurd. Tijdens mijn diensttijd ben ik waarnemend compagniescommandant geweest en ik ken de bevelstructuren van het leger. Die week was ik weer even legercommandant, even was er geen democratie. Best interessant. Veel mensen in mijn omgeving deden het geweldig. De gedeputeerden en de leden van Provinciale Staten brachten de zelfbeheersing op om niet in de weg te lopen, de ambtenaren waren deskundig, de samenwerking met militairen, dijkgraven en landbouworganisaties was optimaal.

Het was een week waarin ik veel heb geleerd. Over de bepalende rol van water in ons lage land. Over het effect van rampendreiging op besluitvaardigheid. (Die week heeft de dijkversterking in de jaren die volgden een enorme versnelling gegeven.) Over de rol van politici en bestuurders.

Voor de vele duizenden mensen die huis en haard moesten verlaten, voor mensen langs de Maas die modder moesten wegvegen uit hun huizen, is het natuurlijk lastig geweest. Maar achteraf was het niets in vergelijking met een echte watersnoodramp als die in 1953. Als student heb ik toen een week onder leiding van een dijkgraaf zandzakken in gaten in de dijken gegooid. Overal dreven koeien met opgezette buiken. Af en toe werd een auto gevonden met verdronken mensen erin. Bijna tweeduizend mensen hebben het toen niet overleefd. De herinnering aan die ramp dringt zich altijd op als ik denk aan het hoge water in 1995.

Jan Terlouw (1931) is schrijver, voormalig kernfysicus en oud-politicus (D66). Van 1991 tot 1996 was hij commissaris van de Koningin in Gelderland.