Iedereen kent wel de middeleeuwse en vroegmoderne schilderijen van Bijbelse gebeurtenissen. Minder bekend is dat de figuren op deze schilderijen soms échte mensen waren, die goed betaalden om als Bijbelfiguur naast Jezus of Mozes geportretteerd te worden. Rudie van Leeuwen zocht uit hoe zulke ‘portraits historiés’ werden gebruikt om standpunten of religieuze ideeën kenbaar te maken. Van Leeuwen promoveert vandaag.

Het ‘portrait historié’ is een bijzonder genre binnen de portretkunst. Rijke burgers en bestuurders lieten zich soms schilderen als onderdeel van een Bijbelse of mythische geschiedenis. Zo was het voor de regenten en kooplui uit de Gouden Eeuw doodnormaal om op een portret plotseling de buurman of buurvrouw naast Jezus op te zien duiken. Van Leeuwen (36), die vandaag op zijn onderzoek promoveert, vertelt er enthousiast over.

Waarom lieten mensen zich in Bijbelse scènes vastleggen?

‘In de vroege Middeleeuwen had je al zogenoemde stichtersportretten. Daarin lieten mensen zich nederig biddend afbeelden op religieuze schilderijen, als bijfiguur in de hoofdvoorstelling. Geleidelijk werden de geportretteerden steeds meer opgenomen in de scènes zelf. Zo lieten ze zien: ik deug, en houd er bepaalde geloofsopvattingen op na. Je kunt daarvoor natuurlijk een gewoon schilderij ophangen. Maar door jezelf erin te laten portretteren, profileer je je echt als voorstander van een religieus standpunt.’

En dat hing dan gewoon bij mensen thuis?

‘Ja, vaak in de hal of ontvangstkamer, zodat iedere bezoeker direct zag waar de geportretteerde voor stond. Dat hoefde niet altijd om ingewikkelde theologische ideeën te gaan. Een voorbeeld is het schilderij van de bestuurders van een leprozenhuis in Haarlem. Die lieten zich afbeelden in de Bijbelscène met Eliseüs en Naäman, een verhaal dat waarschuwt tegen fraude en omkoping. Daarmee lieten die bestuurders zien dat ze zuiver op de graat waren.’

Welk portret is je favoriet?

Van Leeuwen zucht. ‘Dat is echt heel moeilijk.’

Hij begint te bladeren in zijn proefschrift, negenhonderd (!) pagina’s dik (‘Het is een beetje uit de hand gelopen’). Uiteindelijk valt de keuze op Mozes met de tafelen der wet, een laat zestiende-eeuws werk van Maerten de Vos. Van Leeuwen wijst naar een van de figuren op het drukke paneel. ‘Dat daar is de opdrachtgever, Antwerpenaar Peeter Panhuys. De andere personen rond Mozes zijn vrienden, familie en handelsrelaties van Panhuys, mensen uit allerlei geloofsrichtingen. Met het schilderij wilde Panhuys laten zien dat hij sympathiseerde met het protestantisme, maar desondanks niet geheel met de katholieke kerk wilde breken.’

Waren die Bijbelse verhalen zo bekend dat iedereen de verwijzing direct snapte?

‘Voor ons zijn die verhalen misschien onbekend, maar voor Nederlanders van toen waren ze gesneden koek. Het was de leidraad van hun leven. Ze hadden geen andersoortige media dan de verhalenwereld uit boeken en preken. De Bijbel was het belangrijkste boek. Iedereen kende het, en kende ook vooral de beeldtaal dankzij voorstellingen in de kerk.’

Wat zou de moderne variant van zo’n portret zijn?

‘Iedereen kent wel rollenspellen, zoals avatars in videospellen. Of neem mensen die zich verkleden als striphelden of figuren van Disney – die maken vaak ook deel uit van een moralistisch verhaal, net als Bijbelfiguren.

‘Verkleedpartijen en maskerades bestaan al heel lang. Wat ik wel duidelijk wil maken is dat deze portretwijze niet louter een verkleedpartijtje is of een vorm van travestie. Het is meestal een zeer serieuze uiting van spirituele inleving.’

Het zijn dus geen carnavalsgangers?

‘Inderdaad. Hoewel humor ook niet helemaal uitgesloten mag worden.’

Van Leeuwen toont de achterkant van zijn boek. Daarop staat Susanna en de Ouderlingen, van Hendrick Goltzius, die de Bijbelse scène uitbeeldt waarin Susanna door twee oude mannen wordt lastiggevallen. ‘Die rechter ouderling, dat is het gezicht van Jan Govertszoon van der Aer, de vermoedelijke opdrachtgever. Waarom hij zich hier als zo’n vieze oude man heeft laten afbeelden? Ik sluit een grap of spot niet uit.’

Je bent betrokken bij een online database van portraits historiés en hebt dertien jaar onderzoek gedaan voor je promotie. Wat trekt je zo aan in deze schilderijen?

‘Ik heb me altijd geïnteresseerd voor religieuze kunst. Er zitten heel mooie schilderijen tussen van bekende kunstenaars. Andere zijn dan weer niet al te fraai geschilderd of zelfs niet om aan te zien, maar zijn qua beeldtaal interessant.

‘Het is heel belangrijk om de betekenis van de schilderijen in de oorspronkelijke context te plaatsen – anders kun je ze ook niet interpreteren. Ik kom er niet altijd uit. Soms sluipt er ook een foutje in de schilderijen zelf. In één portret laat een vrouw zich afbeelden als de Bijbelse Hanna, die haar enige zoon naar de hogepriester bracht, als dank omdat ze eindelijk een kind kreeg. En dan staat er ineens nóg een ouder kind op het portret. Dat klopt natuurlijk niet.’

Van Leeuwen werkte voor zijn promotieonderzoek mee aan Porthis, een online database van de Radboud Universiteit voor portraits historié.