Duits wordt steeds minder populair, als examenvak én als studie. De taal heeft het lastig te midden van al het bètageweld, zeggen docenten en onderzoekers. Meer aandacht voor culturele verschillen moet het tij keren.

Mit, nach, bei, seit, von, zu, aus, außer, entgegen, gegenüber. Wie kan dit rijtje niet dromen? Toch klinkt er steeds minder Duits op middelbare scholen, en juist vaker Spaans of zelfs Chinees. Waar in 2017 nog 70.000 scholieren eindexamen Duits deden, waren dat er afgelopen jaar nog maar 56.000.

Op universiteiten is de animo voor de opleiding Duitse taal en cultuur eveneens tanende. Nijmegen telt dit jaar slechts 6 eerstejaars (tegen 24 in 2017), landelijk zijn het er minder dan 50. Wat verklaart de neergang in populariteit van de taal van Goethe en Günter Grass op scholen en universiteiten? En is dat überhaupt – pun intended – erg?

Leefwereld

Om met die laatste vraag te beginnen: dat is zeker erg – tenminste, als je het vraagt aan Sabine Jentges en Chrissy Laurentzen van de afdeling Duitse taal en cultuur. Jentges schudt de argumenten zo uit haar mouw: ‘Duits verbreedt je leefwereld, zeker hier in de grensregio. In Kleef zijn bijvoorbeeld mooie musea en culturele evenementen.’

Daarnaast is de economische samenwerking met onze oosterburen gigantisch, zegt ze. Én Duits is de grootste taal in de Europese Unie. ‘Natuurlijk kun je je tegenwoordig ook prima redden met Engels, maar in iemands moedertaal kun je de ander tot op een dieper niveau begrijpen. Dat helpt ook culturele misverstanden voorkomen.’

‘Natuurwetenschap en techniek worden enorm gepusht in het hoger onderwijs’

Universitair hoofddocent Jentges studeerde germanistiek, werkt sinds 2008 in Nijmegen en is zelf Duits. Laurentzen doet onderzoek naar nieuwe leervormen voor het vak Duits op de middelbare school, via een promotiebeurs van NWO voor leraren. Ze werkt drie dagen per week op de Radboud Universiteit, en twee dagen als docent Duits op het Commanderij College in Gemert.

Duits heeft een imagoprobleem, verzuchten de twee. ‘Overigens hebben álle taalstudies het lastig’, benadrukt Jentges, ‘niet alleen Duits.’ De oorzaken? Allereerst zet het schoolvak Duits scholieren op het verkeerde been. Laurentzen: ‘Op de middelbare school is bijvoorbeeld veel aandacht voor tekstverklaren, omdat het centraal eindexamen daar nu eenmaal uit bestaat.’ Maar de studie gaat over veel méér, zegt Jentges, zoals over taalwetenschap – oftewel hoe Duits ‘technisch’ in elkaar steekt. ‘Dus: semantiek, fonetiek, et cetera. Daarnaast krijgen ze hier ook literatuur en cultuur. Maar we hebben ook minder klassieke vakken, zoals interculturele communicatie en 21e-eeuwse vraagstukken vanuit Nederlands, Duits en Europees perspectief. Denk bijvoorbeeld aan duurzaamheid, milieu en gendervraagstukken.’

Wat eveneens meespeelt, is dat talen een ongelijke strijd voeren tegen al het bètageweld, vervolgt Jentges. ‘Natuurwetenschap en techniek worden enorm gepusht in het hoger onderwijs. De overheid heeft daar ook veel geld ingestoken.’

Iets vergelijkbaars gebeurt op de middelbare school. Laurentzen: ‘Leerlingen kiezen vaak – ook op aandringen van ouders – voor de brede NT- en NG-profielen: Natuur & Techniek en Natuur & Gezondheid. Daarmee houd je namelijk nagenoeg alle studieopties open, waaronder geneeskunde en bètastudies.’ In die profielen is echter minder ruimte voor talen dan bij de andere twee: Cultuur & Maatschappij (CM) en Economie & Maatschappij (EM).

Golfbeweging

Volgens middelbareschooldecaan en docent Frans Inge Holthuizen (Stedelijk Gymnasium Nijmegen) zijn de profielen niet het hele verhaal. ‘Op het vwo moet je naast Engels verplicht nog een vreemde taal kiezen, ook bij een bètaprofiel. Meestal is dat Frans of Duits, of, op scholen die dat aanbieden, Spaans. Op gymnasia is die tweede taal automatisch Grieks of Latijn, die zijn immers verplicht. Daardoor kiezen scholieren bij ons minder vaak nóg een extra taal in hun pakket.’ En de beknibbeling door Spaans? Daar heeft Frans vaker last van dan Duits, zegt ze, omdat die talen verwant zijn.

Op haar eigen school ziet Holthuizen vooral een golfbeweging in de taalpopulariteit. Soms is Duits een tijdje in, dan weer Frans. Dat past ook bij het landelijke beeld. Op het vwo schommelt het aantal examenkandidaten met Duits in het pakket al ruim tien jaar rond de 21.000, bij Frans rond de 16.000. De recente neerwaartse trend bij Duits zie je vooral op de havo en het vmbo.

‘Ga je Duits studeren, dan heb je een baangarantie, zeg ik altijd’

Holthuizen pakt de cijfers van haar school erbij. ‘Dit examenjaar zijn Duits en Frans bijna in evenwicht: 28 van de 169 zesdeklassers hebben Duits, en 32 hebben Frans. Daarnaast hebben 12 examenleerlingen Spaans.’ Maar onder de huidige vierdeklassers is Frans juist dubbel zo populair als Duits: 69 om 34. Zelfs Spaans (37 leerlingen) streeft de taal van onze oosterburen voorbij. Hoe dat kan, vindt Holthuizen lastig te zeggen. ‘Soms hangt het af van de klik die leerlingen hebben met een docent. Als die niet op een aansprekende manier lesgeeft, zie je ze afhaken.’

Het kan tot een neerwaartse spiraal leiden. Minder examenleerlingen Duits betekent ook minder studenten en uiteindelijk minder eerstegraadsdocenten. Goede, ervaren leraren vinden, wordt voor scholen dan alleen nog maar lastiger. ‘Ga je Duits studeren, dan heb je een baangarantie, zeg ik altijd’, lacht Jentges van de universitaire afdeling Duits. ‘Niet alleen als docent overigens. Je kunt ook uitstekend terecht bij internationale instellingen, zoals de Europese Unie, en bij internationale bedrijven of organisaties in de grensregio.’

Leefwereld snappen

Hoe is het tij te keren? De universiteit investeert veel in schoolbezoeken, voorlichting en nascholingen, vertellen Jentges en Laurentzen. Zo wordt de aansluiting tussen vwo en wo beter. Daarnaast moet de inhoud van het schoolvak veranderen, vinden ze. Tekstverklaren en grammaticaregels stampen, moeten minder nadruk krijgen, zeker in de lagere leerjaren. Jentges: ‘De meeste scholieren hebben überhaupt maar een of twee jaar Duits. Je wilt vooral dat ze zich daarna in de praktijk kunnen én durven redden.’

Communicatieve vaardigheden moeten dus voorop komen te staan op de middelbare school. Én de reflectie op culturele verschillen, benadrukt Jentges. ‘Een voorbeeld: hier is het doodnormaal om tegen iemand te zeggen: spring maar achter op mijn fiets. Een Duitser schrikt zich dan een hoedje, want in Duitsland is dat verboden.’ Je kunt wel perfect Duits spreken, wil ze maar zeggen, maar uiteindelijk gaat het er in de maatschappij ook om dat je elkaars leefwereld snapt.

Of de plannen allemaal voldoende zijn om de Duitse taal weer populairder te maken, moet de komende jaren blijken. Maar er gloort licht aan de horizon. Curriculum ontwikkelaar SLO (Stichting Leerplan Ontwikkeling) herziet momenteel namens de overheid de examenprogramma’s voor de moderne vreemde talen, dus ook voor Duits. Die herziening sluit aan bij de ideeën van Jentges, die als adviseur betrokken is bij dit traject. ‘In het plan van SLO worden de klassieke vaardigheden – lezen, schrijven, luisteren en praten, en literatuur – minder belangrijk.’

De focus komt meer te liggen op taal en cultuurbewustzijn en communicatie, oftewel dat je een taal kunt gebruiken in alledaagse situaties.

Jentges: ‘Je zou dan – ik verzin maar iets – tijdens het eindexamen een situatie voorgelegd kunnen krijgen waarbij de opdracht is: licht een Nederlandse menukaart toe aan een Duitse uitwisselingsscholier. Je kunt wel weten hoe je ‘patatje oorlog’ of ‘kapsalon’ letterlijk naar het Duits vertaalt, maar dan weet je nog niet wat je eigenlijk bestelt. Of neem het voorbeeld van het achter op de fiets zitten: leg uit waarom een Duitser hier misschien van gaat schrikken.’

De invoering van de nieuwe plannen kan nog wel een paar jaar duren, maar straks zou het dus zomaar een góéd teken kunnen zijn als we minder voorzetselrijtjes in de schoolgangen horen.