In 2051 heeft niemand het in Nederland nog over de basisbeurs. Studenten zullen veel meer moeten lenen. In Scandinavië is dat al lang geen issue meer. Mathijs Noij reisde naar Noorwegen, een land waar studenten het een ‘privilege’ noemen om te mogen lenen.

Toen Daniel Sandbakken Nilsen (25) vijf jaar geleden een studiestad moest kiezen, speelde nabijheid geen rol in zijn keuze. Dan was hij wel gaan studeren in Tromsø, de stad met de meeste noordelijke universiteit ter wereld. Hij koos echter voor het veel zuidelijkere Oslo, dat op zo’n 1500 kilometer rijden ligt van zijn ouderlijk huis in Bardofoss.

Als de kosten van het levensonderhoud een doorslaggevende factor waren geweest, had Nilsen ook beter voor Tromsø kunnen kiezen. Het mag namelijk wat kosten, om te wonen in Oslo, de hoofdstad van een van de rijkste landen ter wereld. Aangezien Noorse studenten het grootste deel van hun inkomen lenen, heeft Nilsen inmiddels een schuld opgebouwd van 355.000 Noorse kronen. En dat bedrag, verwacht hij, zal nog stijgen tot zo’n 600.000 kronen. Omgerekend is dat bijna 70.000 euro schuld.

Op de ruim opgezette campus haalt de student geschiedenis en onderwijskunde zijn schouders erover op. Hij zit onderuitgezakt op de bank in een kamer van het studentenparlement, dat zetelt in een houten villa, midden op de campus. ‘Nee, ik lig niet wakker van mijn schuld. Natuurlijk moet ik dat bedrag terugbetalen, maar daar ben ik nu nog niet mee bezig. Het is de gunstigste lening die je kunt krijgen in je leven, en ik heb een goed vooruitzicht op een baan.’

Wie als student in Oslo een beetje goed wil leven, heeft een behoorlijk inkomen nodig. De prijzen in kroeg, restaurant of supermarkt liggen soms wel twee keer zo hoog als in Nederland. Ook het openbaar vervoer is goed, maar duur. De prijzen voor alcohol rijzen door de hoge accijnzen de pan uit: in een café betaal je al gauw acht euro voor een glas bier. Het huren van een kamer is evenmin goedkoop. Nilsen vertelt dat hij een kamer deelt met een vriendin, en dat kost hen ieder 635 euro per maand. De prijzen in de grote studentencomplexen liggen niet veel lager. Geschiedenisstudent Jonas Finnanger (25) betaalt bijna 500 euro voor zijn kamer van dertien vierkante meter.

Principes
Over het feit dat studenten moeten lenen, hoor je ze niet klagen. Maar kom niet aan de afwezigheid van collegegelden. Vorige maand gingen Noorse studenten uit de kleren (brrr) om te demonstreren tegen het voorstel om studenten buiten de EU collegegeld te laten betalen. Het idee is inmiddels weer van tafel geveegd. Of je nu een buitenlandse student bent, of schatrijke ouders hebt; niemand betaalt om naar de universiteit te gaan. Noem het een grondbeginsel van het Noorse onderwijs.

Als iemand weet hoe gevoelig dit onderwerp ligt in Noorwegen, is het Peter Maassen. Na vijftien jaar gewerkt te hebben voor de Universiteit Twente, werkt hij nu net zo lang als hoogleraar hoger onderwijs aan de Universiteit van Oslo. Dat is af te zien aan zijn werkkamer, waar de stapels dossiers tot grote hoogte stijgen. Het was geen moeilijke beslissing om Twente in te ruilen voor Oslo, vertelt hij. De faciliteiten op de grootste universiteit van Noorwegen zijn goed, vooral de centrale bibliotheek is een fraai staaltje architectuur.

‘Het is een kwestie van andere principes’, zegt Maassen. ‘Als politicus in Noorwegen gaat je kop eraf als je de invoering van collegegelden voorstelt, terwijl studenten allemaal veel geld lenen. Maar het leenstelsel is hier helemaal geen politiek thema.’

Sterker nog, waar Nederland zijn gasbaten nodig heeft om de begroting te dichten, stopt Noorwegen zijn olieopbrengsten in een beleggingsfonds.

Dat het Noorse hoger onderwijs gratis is, heeft veel te maken met de financiële situatie van het land, zegt Maassen. In tegenstelling tot veel Europese landen, heeft Noorwegen geen tekort op de financiële balans. Sterker nog, waar Nederland zijn gasbaten nodig heeft om de begroting te dichten, stopt Noorwegen zijn olieopbrengsten in een beleggingsfonds. Die pot stroomt inmiddels over en bevat ongeveer 700 miljard euro. Dat is 140.000 euro per Noor. ‘De economische stimulans tot hervorming ontbreekt’, zegt Maassen. Hij wijst ook op de pot die Lånekassen – de Noorse variant op DUO – beschikbaar stelt voor studenten die in het buitenland willen studeren. Waar ze ook heen gaan, het collegegeld en de reiskosten worden grotendeels vergoed. Geen politicus die ernaar kraait.

Maar waarom laat een land dat zo rijk is, zijn studenten dan zo veel geld lenen? ‘Dat heeft wederom met andere principes te maken’, zegt Maassen. ‘Wie in Noorwegen de achttienjarige leeftijd bereikt, is een volwassen, zelfstandig mens, en wordt als zodanig behandeld.’ Noorse studenten moeten onafhankelijk kunnen leven van hun ouders. Een aanvullende beurs voor studenten uit arme gezinnen, zoals die in Nederland blijft bestaan, kent het Noorse systeem niet. ‘In Noorwegen hoeft geen enkele student aan te kloppen bij zijn ouders, ook niet als die rijk zijn en gemakkelijk zouden kunnen meebetalen aan de studie van hun kind.’ Dat is tenminste het uitgangspunt. In de praktijk zijn er altijd studenten die toch hulp krijgen, en daarom meer te besteden hebben dan anderen. Is dat dan wel rechtvaardig? ‘Over die vraag is zelfs in de top van de wetenschap geen overeenstemming’, zegt Maassen.

Met de lage werkloosheid in Oslo, en de hoge lonen die worden betaald, is het overigens niet zo gek dat studenten zich weinig zorgen maken over hun schuld. Maassen: ‘Natuurlijk spelen de omstandigheden een rol. Maar lenen is hier ook veel meer geaccepteerd. Noorwegen kent geen calvinistische cultuur zoals Nederland, waar lenen een soort taboe is. Het is in dat opzicht minder terughoudend.’ Toch gelooft Maassen dat Nederland zich zal aanpassen aan de nieuwe situatie. Bij veranderingen in de studiefinanciering is altijd sprake van een schokeffect, maar na enkele jaren hoor je er niemand meer over. Laat staan in 2051.

Een van de uitwassen van het Noorse leenstelsel is dat studenten die het geld niet nodig hebben toch de volle mep lenen. Gezien het feit dat tijdens de studie geen rente wordt berekend over de lening, is het letterlijk gratis geld. ‘Je kan in theorie je leengeld apart zetten op een spaarrekening, daarover tijdens je studietijd nog wat rente beuren, en het verschuldigde bedrag na afstuderen direct terugbetalen’, vertelt geschiedenisstudent Jonas Finnanger. Zo is het mogelijk geld te verdienen aan een studielening. ‘Je hoort wel eens verhalen van studenten die een bedrijf starten met het geld dat ze tijdens hun studie lenen. Maar de meeste studenten hebben het geld gewoon hard nodig, hoor.’ Finnanger zelf zet maandelijks bijna tweehonderd euro opzij om een huis van te kopen, terwijl hij ook een studieschuld heeft van inmiddels 40.000 euro.

Investering in de toekomst
Niet zo gek dus, dat Noorse studenten behoorlijk tevreden zijn met het leenstelsel. Velen kloppen liever aan bij Lånekassen dan dat ze hun hand ophouden bij papa en mama. Dat geldt zeker voor Kaja Elisabeth de Ru (21). ‘Ik ben dan misschien wel Noors, maar geen verwend nest’, zegt de student Europese studies in een stijlvol cafeetje in het gebouw van de faculteit sociale wetenschappen. ‘Mijn ouders kregen mij toen ze erg jong waren. Zij hebben het toen niet gemakkelijk gehad.” De Ru krijgt geen structurele bijdrage van haar ouders. “Incidenteel stoppen ze me wat toe, maar ik zal er niet snel om vragen.’

Sinds haar vijftiende heeft ze bijbaantjes gehad, maar daar heeft ze nu geen tijd meer voor. ‘Ik ben daarom weer bij mijn ouders gaan wonen, net buiten Oslo, zodat ik kan leven van mijn studielening.’ Ze prijst zichzelf gelukkig dat ze die optie heeft, dat haar ouders niet aan de andere kant van het land wonen. Dan had ze óók geld moeten verdienen om de huur te betalen – en dat was ten koste gegaan van haar studieambities.

In Noorwegen wordt het leenstelsel gezien als instrument dat de emancipatie bevordert, zegt hoogleraar Maassen. ‘Het geeft iedereen de mogelijkheid te studeren, is de gedachte.’ Maassen weet dat de Noorse politiek ervan uitgaat dat studenten niet hoeven te werken naast hun studie, dat de lening voldoende zou zijn, maar dat veel studenten daar in de praktijk geen genoegen mee nemen. ‘Het welvaartsniveau is de afgelopen twintig jaar gestegen, maar de studielonen zijn niet meegegroeid. Om dat verschil te compenseren, nemen veel studenten een baan.’

‘Ik zie het als een privilege dat ik geld kan lenen en me hierop kan focussen.’

De Ru is liever actief in de studentenpolitiek. Ze vertegenwoordigt onder meer haar faculteit. Volgend jaar hoopt ze verkozen te worden tot de president van het studentenparlement, dat de belangen van alle studenten aan de Universiteit van Oslo behartigt. ‘Ik zie het als een privilege dat ik geld kan lenen en me hierop kan focussen. Het is een goede investering in de toekomst. Ik ben het levende bewijs dat iedereen in Noorwegen de kans krijgt om te studeren.’ / Mathijs Noij

Hoe werkt de Noorse stufi?
– De uitbetaling van studiefinanciering in Noorwegen is in handen van Lånekassen, dat onder het Noorse Ministerie van Onderwijs valt. De missie is om iedereen toegang te bieden tot hoger onderwijs, ongeacht achtergrond, leeftijd of sekse.

– Een Noorse fulltime student ontvangt maximaal 11.300 euro per jaar. Dit bedrag wordt in eerste instantie als lening verstrekt, maar kan voor 40 procent omgezet worden in een gift. De student moet daarvoor zijn tentamens halen, niet teveel andere inkomsten of bezittingen hebben en uitwonend zijn.

– De gemiddelde schuld die Noorse studenten (die niet in het buitenland wonen) hebben bij afstuderen is ruim 28.000 euro. Aannemelijk is dat studenten in Oslo gemiddeld een hogere schuld hebben door het hogere prijsniveau in deze stad.

– De afbetaaltermijn van de studieschuld is 20 jaar (na afstuderen). Iemand met 35.000 euro schuld zal bijna 200 euro per maand terugbetalen. Er wordt geen rekening gehouden met het salaris, maar er kan wel een verzoek ingediend worden tot uitstel van betaling. Het gemiddelde salaris van iemand zonder kinderen ligt ongeveer anderhalf keer zo hoog als in Nederland.

Hoeveel schuld heeft de toekomstige student in Nederland?
Na dit collegejaar krijgen Nederlandse studenten die aan een nieuwe studie beginnen geen basisbeurs meer. Ze zullen daarom naar verwachting meer lenen. Studenten hebben nu gemiddeld 15.000 euro schuld als zij hun diploma ontvangen. Minister Jet Bussemaker (Onderwijs) liet de onderzoekers van het Centraal Planbureau doorrekenen hoe hoog dat bedrag zou worden met het leenstelsel. Zij kwamen uit op 21.000 euro. Veel mensen zetten hun vraagtekens bij die berekening. Thuiswonende studenten lopen door het afschaffen van de basisbeurs bijna 5000 euro mis. Voor uitwonende studenten, en die groep is iets groter dan de thuiswonenden, is dat ruim 13.000 euro. Aannemelijk is dat er gedragswijzigingen zullen optreden onder het leenstelsel: ouders zullen meer bijdragen, studenten zullen langer thuis blijven wonen en wellicht meer gaan werken. Studentenpartijen waarschuwen echter dat de huidige rente, waar het CPB mee rekent, bijzonder laag staat. Deze kan in de toekomst fors stijgen, waardoor de schuld veel hoger kan uitvallen.

Dit artikel verscheen in een special over het jaar 2051 van Vox. Klik hier voor de pdf.