De wet van Campbell stelt dat ‘hoe meer je een kwantitatieve indicator gebruikt voor beslissingen over mensen, hoe meer die indicator zal worden gecorrumpeerd en zal leiden tot een misvorming van de sociale praktijken waarvoor de indicator was bedoeld.’ Ofwel: hoe meer je mensen afrekent op cijfermatige maatstaven, hoe meer ze hun best zullen doen om de cijfers op te poetsen, zelfs ten koste van wat ze eigenlijk moesten doen.

Dankzij koppig geloof in ‘objectieve maatstaven’ zie je Campbells wet vaak in actie, vooral bij ingewikkeld professioneel werk dat zich niet makkelijk laat reduceren tot een handvol kerncijfers. Bijvoorbeeld: als je politieagenten beoordeelt op hoeveel boetes ze uitschrijven, dan gaan ze al gauw lullige bonnen uitdelen voor makkelijk vast te stellen, maar triviale overtredingen. Als je zorgverleners hard gaat afrekenen op aantallen genezen patiënten, dan loop je het risico dat ze complexe aandoeningen gaan afwentelen. Hoe meer je de carrière van wetenschappers afhankelijk maakt van aantallen publicaties, hoe groter de verleiding om snel artikelen te schrijven waar niet noodzakelijk veel nieuws in staat. En als je studenten een goedverdienende baan belooft op basis van afgerekende studiepunten, dan krijg je ons huidige hoger onderwijs: aan het eind telt niet wat je hebt geleerd, maar wat je hebt gescoord.

Campbells wet lijkt een grappig aforisme, net zoals de wet van Murphy of de wet van Godwin, maar stelt wel een belangrijk patroon vast. Indicatoren werken in theorie als ze onlosmakelijk en onvervalsbaar verbonden zijn met het gedrag dat je wil meten, maar mensen zijn nu eenmaal inventief en al helemaal als de consequenties groot zijn. Donald T. Campbell was dan ook niet van de minsten: hij was een van de belangrijkste methodologen uit de sociale wetenschappen en zijn principes werken nog steeds door in hedendaagse handboeken.

En dan nu het raadsel: Campbell formuleerde zijn wet in 1973, bijna een halve eeuw geleden. Sinds die tijd zijn ‘key performance indicators’, kwantitatieve beleidsdoelstellingen, of cijfermatige evaluatiescores pas echt losgebarsten, van zorg, rechtspraak, onderwijs, tot natuurbeheer – terwijl we weten dat die praktijken er gevaarlijk krom van trekken. Waarom blijven we, ondanks Campbell, stug suggereren dat we professioneel werk kwantitatief kunnen afrekenen zonder dat er rare dingen gebeuren?