Was Vincent van Gogh gek? Wat is gek? Had hij zonder zijn gekte net zulk mooi werk gemaakt? De link tussen creativiteit en psychische kwetsbaarheid staat centraal in de tentoonstelling Gek van Kunst in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis. 37 kunstenaars met mentale problematiek exposeren hun werk. Radboud-kunsthistoricus Clim Wijnands vraagt zich af hoe normaal een gekke kunstenaar is.

Vincent van Gogh is natuurlijk het beroemdste voorbeeld. Hij was een kunstenaar met psychische problemen. Sneed zijn eigen oor af. Hoorde stemmen. Liet zich diverse malen opnemen. Maakte een van zijn beroemdste werken Sterrennacht (1889) in het psychiatrisch ziekenhuis van Saint-Paul-de-Mausole in de Provence. ‘Hij was zeer productief in de kliniek’, aldus kunsthistoricus Clim Wijnands.

Creativiteit en psychische problematiek gaan vaak hand in hand. Creativiteit kan een manier zijn om je geestestoestand te kanaliseren, maar een psychiatrische aandoening kan ook de bron zijn van je creativiteit. Over die wisselwerking gaat de tentoonstelling Gek van Kunst die momenteel te zien is in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis. Clim Wijnands, promovendus aan de Radboud Universiteit, hield maandag tussen de kleurrijke schilderijen en beelden een openingslezing over kunst en psychiatrie door de eeuwen heen.

Melancholisch

‘Tijdens de Renaissance was het als kunstenaar bijna modieus om melancholisch te zijn’, vertelde Wijnands. Tegenwoordig zouden we het woord depressief gebruiken in plaats van melancholisch. In die tijd was er een astrologische verklaring voor ‘melancholie’: de planeet Saturnus zou deze weemoedige staat van zijn beïnvloeden. Ook creativiteit werd aangestuurd door Saturnus. Kunstenaars schaamden zich dus niet voor een somber voorkomen en ontleenden er zelfs een zekere status aan. Sommigen lieten zich afbeelden met een zwaarmoedige blik en een vermoeide hand onder de kin. Michelangelo (1475-1564) stond bekend als melancholisch, hij had neerslachtige buien en schreef daar gedichten over. Tegelijkertijd was hij enorm productief.

‘Vincent van Gogh zette zijn kwetsbaarheid om in kracht’

In de tijd van Van Gogh was het al gebruikelijker je te laten opnemen in een kliniek als je gebukt ging onder psychiatrische problematiek. ‘Je kunt zeggen dat het werk van Vincent van Gogh juist geliefd is omdat hij zijn eigen kwetsbaarheid omzette in kracht’, aldus Wijnands. ‘In zijn schilderijen zien we zijn unieke kijk op de wereld.’

Ook zijn Noorse tijdgenoot Edvard Munch verbleef in een psychiatrisch ziekenhuis omdat hij kampte met angsten en hallucinaties. Zijn wereldberoemde schilderij De schreeuw groeide uit tot hét symbool van de kwetsbaarheid van de mens. Mark Rothko, die iets later leefde, had last van somberte, maakte duistere schilderijen en pleegde in 1970 zelfmoord. De Japanse kunstenares Yayoi Kusama (bekend van haar stippenobsessie) woont al sinds eind jaren zeventig in een kliniek; ze werkt in een atelier daar vlakbij. ‘Als ik de kunst niet had, had ik mezelf al lang van kant gemaakt’, zei ze eens.

Psychisch kwetsbaar

De perceptie van ‘gek’ of ‘normaal’ is door de jaren heen steeds veranderd. De kunstenaars die momenteel hun werk exposeren in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis zou je heden ten dage nooit meer gek mogen noemen. Hetty Hoes, initiatiefnemer van de tentoonstelling, spreekt liever van ‘psychisch kwetsbaar’. Het gaat om mensen met depressies, wanen, bipolaire stoornissen of andere ziektebeelden. Velen van hen maakten hun kunstwerken in Art-tics, de kunstwerkplaats van het RIBW. Hoes werkte daar jaren als manager en droomde er altijd van de mooiste artistieke uitingen nog eens op een professionele manier te presenteren.

‘Het is heel moedig van de kunstenaars dat ze zich hier laten zien’, vindt ze. Van veel makers is een foto afgedrukt op reclameborden die buiten voor de kapel staan. Ze is trots op de expo, net als de kunstenaars trots zijn op hun werk.

Het is aan de bezoeker om na te denken over de vraag of je bij een tentoonstelling als deze wel moet inzoomen op de psychische achtergrond van een kunstenaar. In hoeverre doet die er eigenlijk toe?