Met de naderende aftrap van het WK voetbal bereikt de maatschappelijke discussie over Qatar als gastland zijn hoogtepunt. Welke rol speelt het internationaal recht in het verbeteren van de mensenrechten in het land? Jurist Annick Pijnenburg geeft daar morgen een actualiteitencollege over bij Radboud Reflects.

Duizenden arbeidsmigranten lieten het leven bij de bouw van stadions en hotels. Een ambassadeur van het WK sprak onlangs over homoseksualiteit als ‘ziekte in het hoofd’. De mensenrechten in Qatar liggen onder een vergrootglas nu aankomende zondag het WK losbarst in het land.

Annick Pijnenburg, universitair docent internationaal en Europees recht, geeft daar morgen, samen met historicus Paul Reef, een actualiteitencollege over.

Wat zijn de belangrijkste aantijgingen aan het adres van Qatar?

‘Overal worden mensenrechten geschonden. Ook in Nederland. In Qatar zijn er echter wel veel zorgen op dat vlak. De positie van vrouwen is ondergeschikt, de lhbti-gemeenschap wordt onderdrukt. En in het kader van het WK gaat het vooral over de rechten van de arbeidsmigranten en de omstandigheden waarin zij moeten werken.’

‘Kenmerken van het kafala-systeem blijven in de praktijk bestaan’

‘In de Golfstaten bestaat traditioneel een systeem van kafala waarin arbeidsmigranten sterk afhankelijk zijn van hun werkgever. Zij moeten vaak hun paspoort inleveren en mogen niet zomaar van werkgever wisselen. Dit systeem is onlangs afgeschaft in het land, vermoedelijk door het WK en de bijkomende druk van buitenaf. Al blijven sommige kenmerken van het kafala-systeem in de praktijk bestaan.’

Schendt Qatar internationale verdragen die het land heeft getekend?

‘In 2018 heeft Qatar twee belangrijke mensenrechtenverdragen van de Verenigde Naties geratificeerd. De omstandigheden in Qatar duiden er echter op dat het land zich niet aan die afspraken houdt. Zo hebben arbeidsmigranten bijvoorbeeld geen goede huisvesting. Volgens sommigen is er zelfs sprake van moderne slavernij.’

Wat kan daartegen gedaan worden?

‘Hoewel Qatar de verdragen van de VN heeft geratificeerd, geeft het land géén toegang tot internationale klachtenmechanismen. Je kunt als slachtoffer daarom je beklag niet doen. Ook bestaat er geen Arabische variant op het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.’

‘Op nationaal niveau bestaan er wetten. Als jij of ik die overtreden, kunnen we voor een rechter worden gebracht. Op internationaal niveau is dat er niet. Internationaal recht wordt vooral gemaakt door staten, die er wel of niet voor kiezen om zich te binden aan die regels. Als ze de internationale afspraken schenden, is er geen internationale politiemacht die komt handhaven.’

Bestaan er geen andere manieren om Qatar terecht te wijzen?

‘Binnen de VN heb je nog de mensenrechtenraad. Daar geven staten elkaar feedback op hoe ze met mensenrechten omgaan in hun land. De laatste keer dat Qatar aan de beurt was, kwam de positie van arbeidsmigranten wel ter sprake. Maar dat blijft een politiek spel.’

‘Er lijkt indirect een positieve impact vanuit het WK te zijn gegaan’

‘Ook kan een staat soms een klacht indienen tegen een andere staat, bijvoorbeeld bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag of het Mensenrechtencomité in Genève. Maar ook dit gebeurt bijna nooit, om landen niet tegen het hoofd te stoten. Wat overblijft is politiek en internationale druk.’

En kunnen de FIFA en de bouwbedrijven niet aansprakelijk worden gesteld voor het leed van de arbeidsmigranten?

‘Dat ligt erg ingewikkeld. In het internationaal recht is het zo geregeld dat individuen rechten hebben en staten plichten. Van oudsher hebben organisaties als de FIFA of bouwbedrijven geen verplichtingen op dat vlak. In 2014 is vakbond FNV wel een rechtszaak begonnen tegen de FIFA, maar die zaak werd door de Zwitserse rechter (waar het hoofdkantoor van FIFA is gevestigd, red.) afgewezen.’

Had Qatar het WK beter niet toegewezen kunnen krijgen?

‘Op het gebied van mensenrechten in Qatar lijkt er, door de internationale druk, indirect een positieve impact vanuit het WK te zijn gegaan. Maar ik betwijfel of de baten opwegen tegen de kosten. Het WK heeft immers mensenlevens gekost. De vraag is ook in hoeverre de positieve ontwikkelingen na het WK in stand zullen blijven.’

‘Breder probleem is dat veel landen met een goed mensenrechtenimago het WK niet meer willen organiseren, omdat het te duur is. Landen als Qatar, China en Rusland zien dit soort evenementen als een goede manier om aan sportswashing te doen: het WK is voor hen een belangrijk PR-instrument en een manier om zichzelf op de kaart te zetten.’