In plaats van te proberen de regering naar de mond te praten met verhalen over innovatie en economische waarde, moeten academici uitleggen waar de universiteit écht voor staat. Dat stelt politiek filosoof Mathijs van de Sande naar aanleiding van de stakingen in het hoger onderwijs.

Eindelijk is het zover: na lang dreigen, twijfelen en lobbyen wordt er voor het eerst in decennia op veel universiteiten en hogescholen gestaakt tegen de bezuinigingsplannen van het kabinet. Terwijl de stakingskaravaan door het land trekt spreken ook universiteitsbestuurders voorzichtig hun steun uit voor de acties. Rode draad in hun verhaal is dat academisch onderzoek en onderwijs onmisbaar zijn voor technologische vooruitgang en economische groei. ‘Innovatie’ is het toverwoord waarmee men probeert om steun vanuit het bedrijfsleven te mobiliseren en rechtse partijen op andere gedachten te brengen.

Over een andere boeg

Maar hoe wervend is dit verhaal over de innovatieve en economische rol van universiteiten? En is dit echt het verhaal dat universiteiten en hogescholen – juist nu – over zichzelf zouden moeten vertellen? Of zouden we er beter aan doen om het over een andere boeg te gooien en dichter te blijven bij waar het ons als academici en studenten echt om gaat? Waartoe bestaat de universiteit eigenlijk, volgens onszelf?

Eerst even terug naar het ‘innovatie’-discours. Natuurlijk is te begrijpen waarom universiteitsbesturen deze strategie denken te moeten volgen om het politieke tij te keren. Het land wordt immers bestuurd door rechtse partijen en die geven doorgaans méér om het economische plaatje dan om de intrinsieke motivaties van academici. Daar komt bij dat dit narratief ook vanuit het bedrijfsleven lijkt te worden ondersteund. Grote bedrijven als ASML en Tata Steel tekenden protest aan tegen de bezuinigingen, die ook hun eigen bedrijfsvoering in gevaar dreigen te brengen. Probleem is wel dat zij zich met name zorgen lijken te maken om de financiering van bèta- en technisch onderwijs en onderzoek.

‘Een verhaal over innovatie zet de deur open voor het diskwalificeren van sociale en geesteswetenschappen als ‘pretstudies’ of ‘linkse hobby’s’’

Een verhaal over de innovatieve rol van universiteiten leidt niet alleen tot een instrumentalisering van academisch onderwijs en onderzoek (dat op die manier vooral in het licht van commerciële belangen gewaardeerd moet worden). Het zet ook de deur wagenwijd open voor een discours dat met name sociale en geesteswetenschappen als ‘pretstudies’ of ‘linkse hobby’s’ diskwalificeert. Deze disciplines hebben ontegenzeggelijk een groot maatschappelijk belang, maar passen niet vanzelfsprekend in zo’n verhaal over innovatie of economische groei. Door daar toch vol op in te zetten, lopen universiteitsbestuurders dus het risico om een deel van hun eigen achterban onbedoeld onder de bus te gooien.

Niet de belangrijkste drijfveer

Welk verhaal zouden we als universiteit dan wél over onszelf kunnen vertellen? Wie kijkt naar de diverse protest- en stakingsacties die inmiddels op onze campus hebben plaatsgevonden, zal concluderen dat collega’s en studenten verschillende redenen hebben om voor hun universiteit op te komen. Sommigen wijzen op de waarde van wetenschappelijke kennis en inzicht, die niet in geld is uit te drukken. Of men benadrukt het belang van hoger onderwijs voor de zelfontplooiing van jonge mensen en de emancipatie van gemarginaliseerde groepen in de samenleving. Dat laatste staat overigens ook centraal in de mission statement van de Radboud Universiteit. Voor anderen is de universiteit vooral een plek waar kritisch burgerschap en internationale solidariteit worden gecultiveerd. Ook vervullen academische instellingen een elementaire rol in het bevorderen van democratie, rechtsstatelijkheid, en een levendig publiek debat. En, inderdaad, is er aandacht voor hoe academici de beleidskeuzes van overheden of bedrijven informeren – of deze, waar nodig, juist contesteren.

Niemand zal tegenspreken dat academisch onderzoek en onderwijs kunnen bijdragen aan technologische vooruitgang of economische voorspoed. Maar voor de meesten van ons is dat niet de belangrijkste drijfveer om dit veeleisende werk te doen. Het is ook niet de kern van wat universiteiten, in de beleving van veel academici zélf, zo belangrijk maakt.

Ideologische drijfveren

Daar komt bij dat het verhaal over innovatie en het economische belang van universiteiten niet lijkt aan te slaan. Zelfs coalitiepartij VVD – toch de belangenbehartiger van het bedrijfsleven bij uitstek – lijkt vooralsnog niet geïnteresseerd om haar standpunt te heroverwegen. Het is dan ook niet uit economische noodzaak dat deze regering ruim een miljard wil weghalen bij hoger onderwijs en onderzoek. Haar drijfveren zijn vooral ideologisch. Extreemrechtse regeringspartijen als de PVV en BBB hebben een direct politiek belang bij het afknijpen van hele wetenschappelijke gebieden, zoals klimaat- en genderwetenschappen. Maar meer in het algemeen zijn het precies de bovengenoemde waarden – emancipatie, sociale gelijkheid, kritisch burgerschap, waarheid, solidariteit, rechtsstatelijkheid en democratie – waar deze regering korte metten mee wenst te maken. Men háát de academie en alles waar deze voor staat.

‘Een universiteit die ervoor kiest om geen gevolgen aan haar eigen waarden of principes te verbinden, boet in aan geloofwaardigheid en weerbaarheid’

De terughoudendheid van universiteiten om een verhaal te vertellen dat tegen het discours van deze extreemrechtse regering ingaat, is niet alleen contraproductief maar ook gevaarlijk. We zien dat momenteel in de Verenigde Staten, waar universiteiten onder druk van president Trump hun eigen onderzoek censureren en dissidente stemmen onderdrukken – om vervolgens alsnog op hun budget te worden gekort. We zien het ook in de terughoudendheid van Nederlandse universiteitsbesturen om stelling te nemen tegen de zich voltrekkende genocide in Gaza. Ineens blijken academische waarden als democratie en mensenrechten, die onze universiteiten kort geleden nog noopten tot het bevriezen van alle banden met Russische onderwijs- en onderzoeksinstellingen, van ondergeschikt belang. Maar een universiteit die er uit opportuniteit voor kiest om geen gevolgen aan haar eigen waarden of principes te verbinden, boet uiteindelijk alleen maar in aan geloofwaardigheid en weerbaarheid.

Reële belangen en zorgen

Een ander verhaal over waar universiteiten eigenlijk wél voor zijn is dus hard nodig. Om politiek effect te hebben zullen wij ons daarnaast ook moeten richten op een ander publiek. In plaats van verwoede pogingen om deze regering naar de mond te praten, zouden we beter aan de samenleving uitleggen waar de universiteit, volgens onszelf, écht voor staat. Daarbij kunnen we ook een appèl doen aan de reële belangen en zorgen die leven in onze samenleving. Wilt u dat uw kinderen straks nog kunnen studeren? Is goed onderwijs een privilege, of een recht voor iedereen? Hoe herken je waarheid en waarachtigheid in een tijd van ‘fake news’? En welke rol kan de universiteit spelen in het tegengaan van klimaatverandering, maatschappelijke ongelijkheid en de groeiende invloed van techbedrijven? Ook zouden universiteiten solidariteit kunnen betuigen met andere sectoren die eveneens door bezuinigingen worden bedreigd, zoals het primair en secundair onderwijs, zorg, kunst en cultuur, en ambtenaren in verschillende bestuurslagen. Wat ons verbindt is ons gedeelde belang bij een radicaal ander beleid.

Let wel: ook met een ander verhaal is succes niet verzekerd – zeker niet op korte termijn. Maar wie kijkt naar de bredere politieke ontwikkelingen in binnen- en buitenland, zal concluderen dat deze bezuinigingsplannen nog maar het begin zijn van een meer omvattende, extreemrechtse afbraakpolitiek. Universiteiten moeten daarom, juist nu, inzetten op de langere termijn door het creëren van een breder maatschappelijk tegendiscours. Niet ‘innovatie’ of ‘economische waarde’, maar ‘solidariteit,’ ‘democratie,’ en ook ‘waarheid’ zouden in zo’n verhaal centraal moeten staan.