OPINIE - De coronacrisis heeft veel zwakke punten in de Europese solidariteit en beleidsreacties aan het licht gebracht, zegt internationaal econoom Frank Bohn. 'Als deze uitdagingen niet worden aangegaan, kan dat ernstige consequenties hebben voor Europa's rol in de wereld en haar interne cohesie.'

Niet alleen waren aan het begin van de coronacrisis het sociale verkeer, het bedrijfsleven en de reiswereld aan strenge beperkingen onderhevig, ook ons buitenlands beleid leek in een ‘lockdown’-modus te zijn gegaan. Dit is verbazingwekkend, omdat er zo duidelijk behoefte was aan buitenlands beleid; sommige landen werden zwaar getroffen door de pandemie en de meeste landen namen een nationale of zelfs nationalistische houding aan. Dit artikel onderzoekt drie politiek-economische aspecten van tekortschietend buitenlands beleid en komt met vragen en waarschuwingen voor beleidsmakers.

Clementie jegens China

De reactie van China – waar de pandemie begon – op de verspreiding van het coronavirus toont de zwakke en sterke punten van een totalitair regime. Dokter Li Wenliang, die ondertussen is overleden en in een vroeg stadium alarm had geslagen, werd door de Chinese autoriteiten als een crimineel behandeld. Maar toen de uitbraak eenmaal werd erkend, reageerde China resoluut en effectief.

Nog interessanter is te kijken naar de interactie tussen China en de internationale gemeenschap. China is er immers in geslaagd de WHO (Wereldgezondheidsorganisatie) zover te krijgen het risicopotentieel van Covid-19 te bagatelliseren en de pandemie-classificatie uit te stellen tot 12 maart 2020, toen het dagelijkse sterftecijfer in Spanje en Italië al respectievelijk bijna 50 en 200 had bereikt. Helaas durfde geen enkele belangrijke westerse leider de WHO publiekelijk te bekritiseren, behalve Donald Trump, die kan worden verweten dat hij zijn kritiek op de WHO primair gebruikt om zijn herverkiezing te bevorderen en de aandacht af te leiden van zijn eigen wanbeleid in de coronacrisis. Het is misschien niet het juiste moment om het functioneren van de WHO ter discussie te stellen, maar het is opvallend dat de WHO China’s aanpak prijst ondanks China’s verhullingstactieken.[1]

Tegelijkertijd was de WHO niet ontvankelijk voor kritiek vanuit bijvoorbeeld Taiwan, omdat China niet toestaat dat Taiwan lid wordt van de WHO. Taiwan was ook een toonbeeld van doeltreffend optreden in respons op de pandemie, zonder dat daar een ‘lockdown’ voor nodig was. In plaats van te leren van Taiwan, wordt het land echter niet toegelaten op de meeste vergaderingen van deskundigen van de WHO, aangezien westerse landen zeer ‘begripvol’ zijn waar het gaat om Chinese gevoeligheden. Op 16 april 2020 werd de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Heiko Maas, op de Duitse tv gevraagd of Duitsland bewust zaken door de vingers ziet. Hij zei: ‘We denken van niet.’ In de rest van het interview weigerde hij een duidelijk standpunt in te nemen ten aanzien van de WHO.

Dit is verbazingwekkend. Deze crisis heeft de zwaktes van een internationale organisatie aan het licht gebracht, en desondanks weigert de minister van Buitenlandse Zaken van een groot westers land kritiek te leveren op de WHO of China. Als China ermee wegkomt om de WHO onder druk te zetten, wat let dit land dan om ook te streven naar een definitieve oplossing van de Hongkong-crisis door de oppositie te verpletteren? Nodigt de lafheid van westerse politici autoritaire landen niet uit om hun eigen democratische oppositie uit de weg te ruimen en kleinere (buur)landen te intimideren?

Europese solidariteit

Over de uitbraak in Europa vallen verschillende opmerkingen te maken. Ten eerste reageerden veel landen te laat op de pandemie. In het geval van Spanje en Italië kan de reden zijn geweest dat ze door de berichtgeving van de WHO en China op het verkeerde been zijn gezet en in de veronderstelling waren dat het geen pandemie betrof. Voor landen die in een later stadium zwaar werden getroffen, zoals het VK, gaat dit excuus niet op. Veel landen waren gewoon niet goed voorbereid.

Ten tweede ontbrak het aan solidariteit tussen de Europese landen. Polen en Tsjechië sloten medio maart van het ene op het andere moment de grens naar Duitsland, waardoor zorgwerkers aanvankelijk hun werk in de Duitse ziekenhuizen niet konden doen. Op 4 maart had Duitsland de export van beschermende medische hulpmiddelen al verboden. Op dat moment waren er al 2500 bevestigde besmettingen en 80 sterfgevallen in Italië. Het duurde tot half maart voordat Duitsland apparatuur naar Italië begon te sturen.

‘Het ontvangen van een paar miljard euro weegt niet op tegen het gevoel in de steek gelaten te worden’

De Russen en Chinezen waren echter veel sneller te hulp geschoten. Hier hadden de Italianen het erg moeilijk mee; ze voelden zich in de steek gelaten door hun Europese partners. Voor veel Italianen was dit een déjà vu, de herinnering aan de migratiecrisis van 10 jaar geleden lag nog vers in het geheugen. Rond 2010, dus vóór de daadwerkelijke Europese migratiecrisis, was er een grote toestroom van migranten via de Middellandse Zee naar Italië. Italië had toen al tevergeefs om Europese solidariteit gevraagd.

De politiek-economische gevolgen van dit gebrek aan solidariteit zijn enorm. Het ontvangen van een paar miljard euro weegt niet op tegen het gevoel in de steek gelaten te worden. Duitsland bleek onlangs bereid tot een vergemeenschappelijking van Europese schulden, iets waartegen het zich jarenlang fel had verzet. Wellicht heeft het schuldgevoel (een gevoel dat Duitsers niet vreemd is) de weg vrijgemaakt voor deze beleidswijziging. Voor de overblijvende tegenstanders van gemeenschappelijke Europese schulden – te weten Nederland, Oostenrijk en Finland – wordt het moeilijk om zich tegen een vorm van ‘eurobonds’ te blijven verzetten zonder het risico te lopen dat de eurozone uit elkaar valt.

Nog een gevolg van de solidariteitskwestie is dat in Italië de steun voor de EU is geslonken tot 30%, een historisch dieptepunt. Dit speelt Matteo Salvini van de eurosceptische Lega in de kaart en zou hem de overwinning kunnen bezorgen bij de volgende Italiaanse verkiezingen. Zelfs als Italië de EU niet zou verlaten, kan het ervoor zorgen dat het land een onverantwoord begrotingsbeleid gaat voeren. Net als in 2019 zou Italië de Europese begrotingsregels aan zijn laars kunnen lappen. De langetermijngevolgen van een dreigende Italiaanse schuldencrisis, of zelfs een bankroet, zouden een mogelijke Lega-regering goed van pas komen.

Afrika

Ook Zuid-Amerika en sommige delen van Azië zijn hard getroffen door corona. Armoede, belabberde woonomstandigheden in de sloppenwijken en slechte medische voorzieningen vormen een ideale voedingsbodem voor corona, om nog maar te zwijgen over het falende overheidsbeleid à la Bolsonaro in Brazilië. Ik verwacht dat snel zal blijken dat Afrika, en niet alleen Zuid-Afrika, ook zwaar getroffen is door het coronavirus. Ik denk niet dat deze regio’s en landen verdere verspreiding van het virus kunnen inperken. Ik weet ook niet of we er veel aan kunnen doen, behalve proberen de gezondheidsvoorzieningen te verbeteren. Dit is ook in ons eigen belang. Meer coronabesmettingen betekent dat er beperkingen zullen worden opgelegd, en dat er mogelijk zelfs ‘lockdowns’ komen, waardoor het economisch welzijn van miljoenen mensen in gevaar komt. Velen zullen als gevolg daarvan overwegen om naar Europa te migreren. We kunnen dus een grote uittocht uit Afrika verwachten. Ik betwijfel of Europese politici zich hier voldoende van bewust zijn.

Alles overziend, heeft de coronacrisis veel tekortkomingen in de Europese solidariteit en beleidsreacties aan het licht gebracht. Als deze uitdagingen niet worden aangegaan, kan dat ernstige consequenties hebben voor Europa’s rol in de wereld en haar interne cohesie. Kunnen we een zekere mate van geloofwaardigheid behouden met betrekking tot het waarborgen van het onpartijdig functioneren van internationale organisaties en het beschermen van landen als Taiwan of de democratiebeweging in Hongkong? Kunnen we het uiteenvallen van Europa voorkomen door solidariteit te tonen met de (zuidelijke) landen die het zwaarst getroffen zijn (zonder de begrotingsdiscipline op te geven), en kunnen we een nieuwe migratiecrisis de baas? Al met al lijkt de coronacrisis te hebben aangetoond dat we meer Europa nodig hebben, niet minder.

Frank Bohn is universitair docent internationale economie aan de Radboud Universiteit. Hij werkte en studeerde eerder in Toulouse, Bonn, Princeton, Heidelberg, Essex, Dublin en Nijmegen. De afgelopen twee jaar publiceerde hij onder meer in Public Choice, PlosOne, Review of International Organizations en Economic Inquiry.