Hoogleraar Informatica Frits Vaandrager vertelt in Vox-serie De Inspiratiebron over de Britse wiskundige Alan Turing. Een Oscarwinnende film over diens essentiële rol tijdens de Tweede Wereldoorlog draait nog in de bioscoop: The Imitation Game. ‘De iPad zou hij geweldig vinden.’

‘Alweer over Alan Turing?’ reageerde zijn dochter toen hij aankondigde dat hij deze vrijdagavond opnieuw werd geïnterviewd. ‘Wordt dat niet saai, pap?’
Oh, nee, het wordt nog lang niet saai. Frits Vaandrager praat al dertig jaar over Alan Turing. Maar nu voor het eerst voor een groot publiek. EenVandaag en RTL Late Night trekken zo’n miljoen kijkers per avond. Vaandrager, hoogleraar Informatica, zat bij beide programma’s aan tafel om uit te leggen wie de Engelse wiskundige Turing was en welke belangrijke rol die in de Tweede Wereldoorlog had gespeeld. Aanleiding: de film The Imitation Game. Hoofdpersoon Turing (gespeeld door Benedict Cumberbatch) krijgt eindelijk de erkenning die hij verdient, vindt Vaandrager. ‘Een grote frustratie van mij is altijd geweest dat hij zo relatief onbekend was.’

Vergiftigde appel
Laten we dit verhaal beginnen met een Alan Turing for Dummies: Turing (1912-1954) was 1) de bedenker van de computer 2) grondlegger van het vakgebied kunstmatige intelligentie 3) de wiskundige dankzij wie de Tweede Wereldoorlog geen zeven, maar vijf jaar duurde 4) een excentrieke homoseksueel die in de jaren vijftig veroordeeld werd tot chemische castratie vanwege ‘contacten’ met mannen en 5) een briljante geest die hoogstwaarschijnlijk zelfmoord pleegde door een hap te nemen uit een met cyanide vergiftigde appel.

Frits Vaandrager kende nog niet eens alle bizarre details van het leven van Turing toen hij al van hem onder de indruk was. Dat kwam zo: tijdens zijn studie in Leiden kreeg hij een cursus Theoretische informatica van een Poolse hoogleraar met een typisch accent (dat accent heeft niets te maken met de fascinatie voor Turing, maar kleurt de herinnering). Op zeker moment kwamen de stellingen van Alan Turing aan de orde. Vaandrager: ‘Ik vond ze gelijk al superelegant.’

Die elegantie zat ’m in de eenvoud. Zo had Turing in 1936 wiskundig bewezen dat het onmogelijk is een applicatie te schrijven die bewijst dat een willekeurige andere applicatie nooit zal crashen (‘halting problem’). Daarmee gaf Turing aan dat er grenzen zijn aan wat een computer kan. ‘Wiskunde kan soms heel elegant zijn’, zegt Vaandrager. ‘Dit vond ik heel erg mooi.’

Een informaticus streeft er altijd naar zo slim mogelijke computerprogramma’s te bedenken om zo ingewikkeld mogelijke problemen mee op te lossen, legt Vaandrager uit. ‘Op een bepaald moment weet je ‘dit lukt niet’, want als het zou lukken zou je het halting problem hebben opgelost en Turing heeft bewezen dat dat niet kan.’

Student Frits kon in zijn opleiding niet om Alan Turing heen (‘zoals een natuurkundige weet wie Einstein is en elke bioloog Darwin kent’). Aan het eind van zijn studie kocht hij de biografie over diens leven. F.W. Vaandrager, 28-03-’85, schreef hij met balpen op de titelpagina. Vaandrager las met open mond hoe Turing in de Tweede Wereldoorlog voor de Engelse geheime dienst had gewerkt. Daar had de wiskundige een machine gebouwd waarmee hij de Enigma-code kraakte, een geheimschrift dat de Duitsers gebruikten om hun geplande aanvallen met elkaar te communiceren. Turing doorzag de zwaktes in de cryptologie. ‘Ze zeggen dat de oorlog daardoor met twee jaar is verkort’, aldus Vaandrager.

Door de vele anekdotes die het boek rijk is, leerde hij Turing beter kennen (‘hij had veel meer humor dan in de film naar voren komt’). Hij las over de homoseksualiteit die tot 1967 in Engeland niet gepraktiseerd mocht worden. Turing werd begin jaren vijftig gearresteerd en mocht kiezen: gevangenschap of chemische castratie. Hij koos voor optie twee.

Vaandragers bewondering groeide met het omslaan van de pagina’s. Diep respect kreeg hij met name voor Turing als onderzoeker. ‘Weet je waarom?’ Vaandrager zwijgt even om de juiste woorden te vinden. ‘Hij heeft een soort lef – stilte – je hebt een soort grote problemen – stilte – waar hij aan werkte, dat waren de grote problemen.’ Turing studeerde zijn hersenen niet stuk op middelmatige vraagstukken, hij focuste zich op problemen met een hoofdletter P. Allereerst binnen de wiskunde, maar daarna switchte hij naar wat je nu life sciences zou noemen. ‘Hij vroeg zich af hoe het kan dat uit een rond eicelletje dat helemaal symmetrisch is, zoiets asymmetrisch kan groeien als een mens. Dat probleem heeft hij niet opgelost, maar hij bedacht diffusievergelijkingen waarmee hij verklaarde waarom zebra’s bijvoorbeeld strepen hebben en luipaarden vlekken. Het is zijn meest geciteerde artikel.’

Turing was in staat te wisselen tussen vakgebieden en aan die vakgebieden ook nog eens essentiële bijdragen te leveren. ‘Er zijn er maar een paar die dat kunnen. Dan praat je over Einsteins.’

Heeft u dat voorbeeld gevolgd?
‘Als wetenschapper denk je soms: laat ik maar gaan werken aan een variant op iets waar ik eerder mee heb gescoord, want dat levert gemakkelijk een publicatie op. Je zou veel meer lef moeten hebben. Ik ben wel een paar keer geswitcht van gebied, ja. Niet zo drastisch als Turing, maar na mijn proefschrift over theoretisch informatica ben ik overgestapt naar software correctheid. Ik had niets meer aan mijn oude artikelen. Een paar jaar geleden ben ik weer geswitcht. Nu houd ik me bezig met software die kan leren hoe andere software werkt: we leren over het gedrag van bijvoorbeeld de e-dentifier van ABN of het digitale paspoort.’

Denkt u aan Turing op zo’n switch-moment?
‘Niet bewust, maar hij is wel een groot voorbeeld. Zo ver als hij schop ik het natuurlijk niet. Als ik maar tot de hoogte van zijn hiel kom, mag ik al blij zijn.’

Alan Turing staat te boek als de bedenker van de computer. Wat was er revolutionair aan zijn idee?
‘Dat je een universeel apparaat hebt dat verschillende dingen kan. Programma’s worden opgeslagen in het geheugen van de computer zelf en je kunt ze daar ook wijzigen.’

Klinkt logisch.
‘Nee, dat denk je nu. (Vaandrager kijkt streng.) Toen was dat niet logisch. Er was een computer gebouwd die één bepaald soort differentiaalvergelijking kon oplossen, er was een computer gebouwd die één ander ding kon. Het idee dat één apparaat alles zou kunnen, was echt nieuw. Als je er dan ook nog het bewijs voor levert en laat zien hoe je die computer moet maken…’

Hoe zou hij reageren als we hem nu een iPad gaven?
‘Oh, dat zou-ie geweldig vinden! Hoe klein een iPad is en hoe krachtig! Computers in zijn tijd waren dingen van kamerformaat. Hij zou gelijk proberen uit te vissen hoe ze dit voor elkaar gekregen hadden.’

Stel dat u Turing kon ontmoeten – als hij niet dood was -, waar nam u hem mee naar toe?
‘Ik denk gewoon naar een bankje in het park. Ik zou hem bijpraten over alles wat er gebeurd is. Die iPad laten zien en nog wat andere apparaten. Turing had er alle vertrouwen in dat computers slimmer zouden worden. Zijn schatting was dat de Turing-test (zie kader, AH) binnen vijftig jaar gewonnen zou worden door een computer. Ik wil hem vertellen hoe het is gegaan, dat de kennisquiz Jeopardy in 2011 is gewonnen door een computer.’

Welke vraag wilt u hem stellen?
‘Ik zou hem vragen naar de tragiek van zijn einde. Wat heeft zich daar precies afgespeeld? Wat ging er door hem heen?’

De moeder van Turing heeft nooit geloofd in zelfmoord, maar in een schimmige moord of een ongeluk. Vaandrager denkt wel dat de wiskundige zijn Sneeuwwitje-dood zelf arrangeerde. Turing slikte medicijnen bij wijze van de opgelegde chemische castratie. Zijn situatie als homo in de jaren vijftig was uitzichtloos. Een oorlogsheld was hij (nog) niet, want de dossiers van de Britse geheime dienst bleven geheim. Als wetenschapper stond hij alleen binnen zijn vakgebied op een voetstuk. Hij had geen popsterrenstatus als – again – Einstein die het bewijs voor zijn relativiteitstheorie op de voorpagina van The Times zag afgedrukt (1919).

Pas ver nadat Turing overleden was, concludeerden psychiaters dat hij het syndroom van Asperger moet hebben gehad. Het maakte hem sociaal onhandig, maar wellicht droeg het bij aan zijn briljante inzichten. Vaandrager: ‘Die mensen hebben vaak het vermogen heel geconcentreerd met iets bezig te zijn. Op onze faculteit lopen veel mensen rond met een stoornis in het autistisch spectrum, ze worden aangetrokken tot beta-wetenschappen. Misschien omdat onze studies iets overzichtelijks hebben, iets hanteerbaars.’

Nee, Frits Vaandrager heeft zelf geen stoornis in het autistisch spectrum. Maar hij kan zich op momenten wel herkennen in Turing. ‘Ik moest aan hem denken toen onze vakgroep verhuisde naar Mercator 1. Een van mijn daden als onderwijsdirecteur was dat ik ervoor heb gezorgd dat de koffie gratis was voor studenten. We lieten mokken maken met ons logo erop. Al snel waren al die mokken weg. Turing had zijn mok vastgeketend aan de verwarming met een groot fietsslot…’ – Vaandrager schiet in de lach – ‘…van dat soort rare dingen had-ie. Het was humor, maar Asperger-mensen kunnen echt een beetje van slag raken als de mok er niet is.’ Volgde Vaandrager ook dit voorbeeld? ‘Nou, ik heb een mok op mijn kamer en die kamer kan op slot…’

Excentriek
Alan Turing was meer dan een nerd. In de film wordt hij een beetje over the top neergezet naar de smaak van Vaandrager. Geeft niet, maar in het echt was hij anders. ‘Excentriek, zoals Engelsen excentriek kunnen zijn. Hij was een sloddervos, droeg smoezelige broeken met vlekken die hij omhoog hield met touwtjes als hij even geen bretels had.’

In zijn dagelijks werk komt Vaandrager Turing vaak tegen. Waar de Brit Duitse codes kraakte, proberen de informatici van nu beveiligingscodes te hacken, op zoek naar lekken om software of betaalsystemen nog waterdichter te maken. De hoogleraar loopt daarbij nog altijd tegen de grenzen aan die Turing al had bewezen. ‘De grens van wat ik met mijn algoritmes voor elkaar kan krijgen.’

Waar het kan, doceert Frits Vaandrager over het briljante werk van Turing en over de schoonheid van diens stellingen. Voor middelbare scholieren en voor studenten. Tot zijn teleurstelling wordt zijn fascinatie niet altijd gedeeld. ‘Ze zijn geïnspireerd door de iPhone en door games, veel minder dan door wat figuren lang geleden hebben gedaan.’ Gelukkig ging de studievereniging van Informatica naar de bioscoop om The Imitation Game te zien. Dat niet alle historische feiten kloppen in de film, vindt Vaandrager onbelangrijk. Het gaat erom dat de naam Turing blijft hangen. Zijn missie. Zijn boodschap. Alan Turing wordt nooit saai. / Annemarie Haverkamp

De TURING-TEST Alan Turing hield zich bezig met de vraag of machines ooit zouden kunnen nadenken. Hij bedacht een test. Zou een computer menselijke intelligentie kunnen nabootsen, dan moest hij kunnen begrijpen wat er tegen hem gezegd werd en zinnige antwoorden geven. Een menselijke jury stelde tegelijkertijd vragen per tekstbericht (whatsapp avant la lettre) aan de computer én aan een mens en moest op basis van de conversatie concluderen welke van de twee uit bits bestond. Lukte dat laatste niet, dan was de computer kennelijk zo slim dat hij kon denken.

Dit artikel verscheen eerder in Vox 6.