Donald Trump als nieuwe president van Amerika lijkt goed voor de relatie tussen Rusland en de VS. Een nieuwe Koude Oorlog, die explosief had kunnen worden, lijkt daarmee afgewend. Maar tussen China en Rusland en Rusland en de Baltische staten kan de sfeer wel eens ijzig worden, voorspellen historicus Bert Bomert en Ruslandkenner Evert van der Zweerde.

Dat niet Hillary Clinton, maar Donald Trump de Amerikaanse verkiezingen won, is goed nieuws voor wie vreesde voor een nieuwe Koude Oorlog. De zakenman ligt beter bij Vladimir Poetin. Beide macho’s zijn bovendien van de handel. Ze begrijpen elkaar. Dat opgeheven mensenrechtenvingertje van Clinton en haar neiging militair in te grijpen had de relatie tussen de grootmachten waarschijnlijk alleen maar verder bekoeld.

Bert Bomert is historicus en werkzaam bij CICAM, het Centrum voor Internationaal Conflict – Analyse & Management. Ja, zegt hij, hij was verbaasd dat het The Donald was die naar het Witte Huis mocht verhuizen. Maar moord en brand schreeuwen daarover doet hij niet. ‘Trump heeft tijdens zijn campagne gezegd dat Amerika zich niet meer in rare buitenlandse avonturen zou storten’, aldus Bomert. ‘Van Clinton werd gezegd dat ze veel interventionistischer was en bereid te gaan vechten in Irak, Libië, Syrië en Afghanistan. Nu Trump heeft geroepen ‘dat doen we dus niet meer’, kan dat leiden tot een wat stabielere wereld in die zin dat Amerika niet meer overal als politieagent optreedt.’

‘Die Koude Oorlog is al een paar jaar aan de gang’

En dus ook Rusland zijn gang laat gaan? Is dat echt goed nieuws? Wel voor wie in West-Europa woont, denkt de historicus. Maar ben je geboren in Oekraïne of in de Baltische staten (Estland, Letland, Litouwen), dan lijkt de toekomst een stuk onveiliger met Poetin als buurman.

Maar eerst even terug naar die dreiging van een Koude Oorlog. Dreiging is een understatement, volgens Bomert. ‘Die Koude Oorlog is volgens sommigen al een paar jaar aan de gang.’ Toen Poetin zijn troepen in 2014 naar de Krim stuurde en stelde dat het strategisch belangrijke schiereiland bij Rusland hoorde, reageerden Europa en Amerika met economische sancties. Volslagen ongepast, vond Poetin, die sowieso al zeer ontstemd was wegens de voortdurende uitbreiding van de Europese Unie naar het oosten en de ambities van de NAVO in de voormalige invloedssfeer van de Sovjet-Unie. Volgens de Russen schond de NAVO eerder gemaakte afspraken op een afstandje te blijven. Dus laat Poetin zijn spierballen zien. Pas geleden nog door een hypermodern vliegdekschip opzichtig door het Kanaal naar Syrië te laten varen. In Syrië bouwen de Russen hun basis langs de kust uit.

Bondgenootschappen
Als je onder een Koude Oorlog verstaat dat er grote spanningen zijn tussen twee wereldmachten, is die dus alweer een paar jaar gaande. Denk je bij de term Koude Oorlog aan een wapenwedloop en de dreiging van een nucleaire oorlog tussen continenten die de planeet voorgoed zal veranderen – zoals in de kille jaren tussen 1949 en 1991 (zie kader) – dan is die naar de mening van Bomert momenteel niet aan de gang. Een vergelijking met dé Koude Oorlog tussen het communistische Rusland en het kapitalistische Amerika gaat niet op, want de wereld kan niet meer kan worden opgedeeld in twee territoriaal gedefinieerde ideologieën met bijbehorende bondgenootschappen.

In de twintigste eeuw bestond het Warschaupact nog, dat was een pact tussen de Sovjet-Unie en landen als Polen, Tsjechië, en Hongarije. Bij de Sovjet-Unie hoorden de Baltische staten, evenals Wit-Rusland en Kazachstan. Het grondgebied was enorm. Daar tegenover stond het blok dat NAVO heette. Daarin trokken Amerika, Europa en Turkije samen op. Europa was nog niet zo verdeeld over de koers als tegenwoordig.

‘Rusland werd assertiever’

Logisch dat zowel burgers binnen als buiten de twee bondgenootschappen met angst en beven het schaakspel tussen de wereldleiders volgden. Zou de Koude Oorlog omslaan in een Hete Oorlog, met de inzet van neutronenbommen en al, dan was de ramp niet te overzien. Potentiële ‘collectieve zelfmoord’, aldus Bomert. Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 kwam aan die dreiging een einde. Moskou had andere prioriteiten, verloor een flink deel van zijn grondgebied en daarmee ook de macht over de bewoners van al die voormalige Sovjetrepublieken. Economisch ging het bovendien bergafwaarts. Nu ook het communistische systeem was opgeblazen, leden Russen sinds tijden weer honger. Pas toen Poetin de teugels in handen nam, aan het begin van de 21^ste eeuw, krabbelde het land weer op. Met de groei van de welvaart, groeide het zelfbewustzijn. Of, om met de woorden van Bomert te spreken: ‘Rusland werd assertiever.’

De irritatie over de oude vijand leefde ook weer op. Rusland wenste niet de les gelezen te worden door Amerika. Rusland had nog steeds een sterk leger en economische belangen in verschillende delen van de wereld. In Syrië lieten de Russen zich gelden, net als in Oekraïne. De spanningen daar tussen de voorzichtige Barack Obama en Vladimir Poetin hadden onder Hillary Clinton kunnen escaleren. De opbouw van een NAVO-strijdmacht in Polen en de Baltische staten was al begonnen. Trump staat daar anders in en heeft Europa al laten weten dat zij op defensiegebied vooral voor zichzelf moet gaan zorgen. Hij wil zich focussen op de problemen in zijn eigen land, zo lijkt het. ‘America first.’

Een borrel en een goeie sigaar
De West-Europese burger in, zeg, Heiliglandstichting kan rustig gaan slapen, zou je zo denken. Klinkt er al dreigend gegrom in de lucht, dan is het hooguit een laagvliegende straaljager op oefening. Maar nu even overschakelen naar het perspectief van een inwoner van Oekraïne: dat land bereidt zich voor op een volgende inval van Rusland. De grote vraag is of het Westen dan blijft toekijken. Zullen de Amerikanen militair ingrijpen als Poetin de Baltische staten binnentrekt – die volwaardig lid zijn van de NAVO? Afgaande op de uitlatingen van Trump mag je daaraan twijfelen. Dat zou ook het einde van de geloofwaardigheid van de NAVO betekenen, want het bondgenootschap is gebaseerd op het principe dat als je een land ervan aanvalt, je met de hele NAVO te maken krijgt, inclusief het machtige Amerika.

‘We gaan rond de tafel zitten en verdelen de wereld’

Als Trump al iets doet, dan is het volgens Ruslandkenner en filosoof Evert van der Zweerde het volgende: ‘Hij zal deals sluiten, want hij is een handelsman. Ik denk dat hij veel pragmatischer is dan Obama of Clinton en tegen Poetin kan zeggen ‘als jij Oekraïne wilt, mag je het hebben’.’ Trump en Poetin hebben met elkaar gemeen dat ze vooral gefocust zijn op economische belangen, die in beider gevallen sterk verstrengeld zijn met hun persoonlijke zakelijke belangen – beide heren bestieren een enorm, mondiaal handelsimperium. ‘Trump heeft waarschijnlijk helemaal geen zin in eindeloos gerekte onderhandelingen en diplomatiek verkeer. In mijn opinie neigt hij meer naar Churchill dan naar Roosevelt. Ik denk dat hij iemand is die zegt: ‘We gaan rond de tafel zitten en verdelen de wereld – jij krijgt dit stuk, ik neem dat stuk. Over een half uur zijn we eruit en dan nemen we een borrel en een goeie sigaar.’’

Poetin herkent die manier van zakendoen, voorspelt Van der Zweerde. ‘Ons kent ons. Ze zijn, om met Immanuel Kant te spreken, uit hetzelfde kromme hout gesneden.’

Oekraïne is niet machtig genoeg om zich te verweren en delft het onderspit. De geschiedenis zou zich kunnen herhalen, vreest Van der Zweerde. ‘Rusland heeft nooit pogingen gedaan de wereld te veroveren, maar heeft een traditie van bufferzones aanleggen, de invloedssfeer vergroten. Dat heeft economische voordelen, want je kunt druk uitoefenen op je naaste omgeving om jou goederen te leveren.’ Slecht nieuws voor de Baltische staten, Wit-Rusland en de Kaukasus, denkt Van der Zweerde. ‘Er is een goed boek van Timothy Snyder, dat heet Bloodlands. Snyder beschrijft de strook tussen Finland en de Zwarte Zee, waar de grond doordrenkt is met bloed. Daar waren de voornaamste opstanden in de twintigste eeuw. In Oekraïne woedde een guerrillaoorlog tot eind jaren vijftig. De Oekraïners verzetten zich tegen het nieuwe Sovjetregime. Dat zou weer kunnen gebeuren.’

Opnieuw: de West-Europeaan zal het allemaal bezorgd volgen, maar heeft zelf in directe zin weinig te vrezen van Rusland. En ook niet van Amerika, nu Clinton heeft verloren. Van de tegenstellingen tussen de twee evenmin. Evert van der Zweerde verwacht dat Poetin de blik naar het oosten zal richten. Een grote twistappel voor de komende decennia is volgens de Ruslandkenner Centraal-Azië. ‘China is bezig de Zijderoute nieuw leven in te blazen en werkt aan een spoorlijn en een snelweg die via Oezbekistan naar Turkije lopen. Die route gaat dwars door de achtertuin van Rusland, door het gebied dat vroeger Sovjet-Unie was. Poetin wil juist een Euraziatische gemeenschap oprichten. Hij probeert de Centraal-Aziatische Sovjetrepublieken dichter naar zich toe te trekken: Tadzjikistan, Turkmenistan, Kazachstan, Oezbekistan en Kirgizië. Hij wil de invloed van China terugdringen.’

Want China is zowel economisch als militair anno 2016 een grote speler geworden op het wereldtoneel. De vraag is hoe dat land, met een enorm leger, zal antwoorden op de bewegingen van Rusland. En wat doet Turkije, met de dictatoriale Erdogan aan het hoofd? Ook Turkije heeft een sterk leger en is verwant aan Centraal-Azië. ‘Centraal-Azië is de plek waar je de komende decennia gerotzooi kunt verwachten’, zegt Van der Zweerde, ‘misschien gaat er wel vooral een Koude Oorlog tussen Rusland en China ontstaan.’

Allemaal ver weg van Europa, dat met de Brexit en de permanente dreiging van terroristische aanslagen allerminst rustige tijden tegemoet gaat. Bert Bomert en Evert van der Zweerde voorzien dat Islamitische Staat uiteindelijk het onderspit moet delven tegen de door Rusland en Amerika aangevoerde coalitie. Het kalifaat wordt verslagen, maar dat betekent niet dat de ideologie straks is uitgeroeid. De IS-strijders die vanuit Frankrijk, België, Duitsland en Nederland vertrokken om mee te vechten, komen terug naar huis. ‘Dat is in onze contreien de meest reële dreiging voor dit moment’, aldus Bomert.

Van der Zweerde: ‘Voor Rusland is dat een nog groter probleem. Er zijn veel meer Russen naar IS vertrokken vanuit de Islamitische delen van Rusland – 7 procent van de bevolking is officieel moslim, maar in werkelijkheid ligt het percentage veel hoger. Denk aan mensen uit Dagestan en Tsjetsjenië. Rusland heeft de afgelopen tien jaar meer aanslagen te verduren gehad dan Europa.’

Misschien een reden tot samenwerking tussen Rusland en Europa.

Dit artikel verscheen ook in de eindejaarsspecial van Vox met het thema ‘kou’.