Ton Bastings onderzocht het imago van de leraar in de Nederlandse literatuur. Dat imago blijkt beroerd. Bastings zoekt de oorzaak bij de veranderingen in het onderwijs van de afgelopen decennia. Hij promoveert 13 december op het proefschrift ‘Meesters van papier’. 

Ton Bastings is zelf leraar. Hij geeft Nederlands op een school voor middelbaar beroepsonderwijs in Den Bosch. Al bijna veertig jaar. In al die jaren is het imago van de leraar er niet beter op geworden, is zijn indruk. Maar hoe komt de leraar er vanaf in de Nederlandse literatuur, vroeg hij zich af. En dan vooral in de boeken die zijn geschreven door mensen die het kunnen weten, dus door auteurs die zelf leraar zijn (geweest).

Zware drinker

Hij bestudeerde romans van schrijvers als Jan Siebelink, Robert Anker, Ferdinand Bordewijk, Lodewijk Wiener en Cyrille Offermans, die allemaal een carrière in het voortgezet onderwijs achter de rug hebben. Om iets objectiefs te kunnen zeggen over de hoofdpersonages van die romans, de leraren dus, toetste hij de handelingen van die personages aan de in de praktijk geldende bekwaamheidseisen van leraren. Die eisen ofwel beroepscompetenties zijn in 2006 wettelijk vastgelegd, in de Wet BIO (Beroepen in Onderwijs).

Zijn bevinding: de romanhelden komen er beroerd vanaf. In negen van de tien romans die Bastings analyseerde is de leraar een eenzame vrijgezel, in zes van de tien romans een zware drinker, in zeven van de tien romans hebben ze seksuele contacten met leerlingen en in alle tien de boeken geven de leraren er voortijdig de brui aan. Drie  leraren in de romans plegen zelfmoord en een overweegt dat te doen.

Lekker dan.
‘Ja, dat strookt natuurlijk niet met de beroepscompetenties van leraren maar ook niet met de realiteit. Hoewel het bijvoorbeeld van Wiener wel bekend is dat hij relaties had met leerlingen en daarmee ook ging samenwonen.’

Wat is er aan de hand?
‘Je leest in alle boeken van deze mensen dat ze verbolgen zijn over de ontwikkelingen in het onderwijs. Om verschillende redenen, maar de belangrijkste zijn de onderwijsontwikkelingen in de jaren negentig, zoals de komst van het studiehuis, de tweede fase en later het competentieleren. Leraren mochten steeds minder les geven. Hun vak werd hen als het ware afgepakt. Ze stonden voortaan alleen nog maar vanaf een afstandje te kijken hoe de leerlingen zich de stof eigen maakten. In jargon heet het: de leraar schept een omgeving waarin de leerling zijn eigen leerproces vorm en inhoud kan geven. Dat maakt de leraar dus min of meer overbodig.’

Waarom dan zo’n schep er bovenop in de romans met een loser van een leraar?
‘Ik vermoed dat deze oud-leraren middels hun romans ageren tegen het door de overheid geschetste beeld van de leraar. De overheid probeert in campagnes een dynamisch beeld van het lerarenberoep te scheppen, alsof het werk iedere dag anders is. Ik kan je wel vertellen dat dat beeld niet klopt. De leraar is door alle onderwijsontwikkelingen ook echt minder belangrijk geworden in de klas. Maar de auteurs zijn daarnaast verbitterd. Een aanwijzing daarvoor is dat ze zich op non-fictionele wijze, dus in de pers en op opiniepagina’s, op dezelfde manier hebben geuit.’

Het beeld van de leraar in deze romans neigt naar een karikatuur, constateert u zelf.
‘Wat natuurlijk meespeelt, is dat een personage lezers moet intrigeren. Een protagonist met butsen en scheuren spreekt meer tot de verbeelding dan een perfect iemand. Maar daar staat tegenover dat in vier van de romans leraren worden opgevoerd die hun vak uitstekend beheersen. Wat opvalt is dat de leraar hier dan niet wordt opgevoerd zoals de overheid hem al jaren probeert te kneden, dus als coach en begeleider, maar als iemand die alles weet van zijn vak en dat in klassikaal verband overbrengt op zijn leerlingen. De protagonist in deze romans is de docent van vroeger.’

Voldoen deze leraren dan wel aan de bekwaamheidseisen zoals die in de wet zijn vastgelegd?
‘Nee, eigenlijk kan niemand aan die eisen voldoen. Neem de competentie “omgaan met collega’s”, daar zijn die personages die hun vak beheersen ook niet goed in. Dat heeft weer te maken met de kloof met de jonge collega’s die in hun opleiding hebben geleerd om andere accenten te leggen.’

Sta je zelf met plezier voor de klas?
‘Ja. Ook al zijn mijn leerlingen echt niet dol op het vak Nederlands, ze hebben het wel heel hard nodig. Ik zie het vooral als mijn taak om de leerlingen taalbewust te maken zodat ze niet het slachtoffer worden van propaganda of reclametaal. Dat doe ik op mijn eigen manier: ik sta nog ouderwets voor de klas. Maar ik ben wel een uitzondering. Bij veel collega’s zitten de leerlingen achter hun laptop. De collega’s zelf lopen dan een beetje rond om te kijken of er iemand hulp nodig heeft. Mij niet gezien.’

Ton Bastings promoveert op 13 december om 14.30 uur in de Aula