De meest geavanceerde licht-telescoop ooit in Nederland gebouwd is van Nijmeegse makelij. Na de zomer beginnen in Zuid-Afrika de waarnemingen. Makkelijk was het traject niet, vertelt initiatiefnemer Paul Groot. ‘Gaandeweg kwamen we erachter waaróm niemand dit eerder heeft geprobeerd.’ Een reconstructie.

Paul Groot had een idee. Een idee dat een einde moest maken aan iets waar sterrenkundigen niet mee te koop lopen: ze zijn eigenlijk altijd te laat met hun waarnemingen. Gebeurt er iets bijzonders in het heelal, zoals een ster die opeens een stuk helderder wordt, is er even paniek. ‘O jee, een ster ontploft. Snel! We moeten er een röntgentelescoop op richten en een radiotelescoop, en…’ Dan komen er allemaal vervolgacties. Tegen de tijd dat alles loopt, ben je een kwartier verder en is er een heleboel gebeurd dat de sterrenkundige liever had willen vastleggen.

En dat terwijl de telescopen qua grootte en techniek steeds indrukwekkender worden. Op het zuidelijk halfrond, in Zuid-Afrika en Australië, wordt op dit moment de grootste radiotelescoop ter wereld gebouwd. De telescoop zal uit een paar honderd schotels bestaan en is straks beter dan al z’n voorgangers in staat radiostraling op te vangen uit het heelal. Afkomstig van evoluerende sterren of misschien zelfs van beschavingen op een andere planeet.

Ogen

Hoe mooi zou het zijn, dacht Groot, als tegelijk met die mega-radiotelescoop een heel ander soort telescoop meekijkt naar het heelal. Een optische telescoop, die geen radiostraling vangt maar licht, en die iedere minuut een foto maakt van het deel van de hemel waarop de radiotelescoop ook is gericht.  Dat zijn twee verschillende ogen, die veel meer zullen zien als een ster ontploft. Een superidee, zo reageerden collega’s. En: waarom hebben we dit niet eerder gedaan?

Inmiddels, een kleine vijf jaar verder, is Groot erachter waarom. De telescoop is er. Hij heet MeerLICHT en staat gebruiksklaar in Zuid-Afrika. Het is de meest geavanceerde optische telescoop ooit in Nederland gebouwd. Een prestatie van formaat, zeiden collega-sterrenkundigen onlangs tijdens een bijeenkomst op het hoofdkantoor van de Europese sterrenwacht in München, toen Groot hen de eerste beelden liet zien die met MeerLICHT zijn gemaakt. Maar makkelijk was het niet, zegt hij, weer achter zijn bureau in het Huygensgebouw. Zoals de farao in het oude Egypte, kreeg hij de ene na de andere plaag voor zijn kiezen. Een reconstructie.

Plaag 1: Bol.com laat het afweten
Paul Groot is van meet af aan van plan om zijn telescoop gewoon te kopen. Even opzoeken in een catalogus en daarna bestellen via internet. Dan duurt het nog steeds een half jaar voor je ‘m in huis hebt, maar het gaat sneller dan ‘m zelf maken. ‘De reden dat we dat niet hebben gedaan, is dat we erachter kwamen dat onze eisen zo hoog waren, dat geen enkele commerciële telescoop eraan voldeed.’

De telescoop moet grote foto’s kunnen maken, met grote precisie, want dat geeft meer informatie over de reacties in het heelal. Maar de fabrikanten blijken telescopen met zulke camera’s niet te kunnen leveren. ‘We hebben ze wel gevraagd om een telescoop te maken met groter beeldveld, maar dan kregen we als antwoord dat de kwaliteit van het beeld niet goed zou zijn. Je zou vervormingen krijgen.’ Er zit niets anders op dan de telescoop dan maar zelf te ontwerpen en te maken. In de wetenschap dat dat véél langer duurt.

Plaag 2: Ienie Mienie Nederland
Voor wie dacht dat je een telescoop een-twee-drie in elkaar zet: nee dus. Het begint er al mee dat Nederland geen bedrijf kent dat alle onderdelen kan maken. De Nederlandse afzetmarkt is daarvoor te klein. De onderdelen van het apparaat moeten van heinde en verre komen. Marc Klein Wolt, directeur van het Nijmeegse sterrenkundelab, is veel tijd kwijt aan het leggen van contacten met fabrikanten van over de hele wereld en het beoordelen van offertes. De spiegels van de telescoop worden uiteindelijk in het oosten van de Verenigde Staten gemaakt; de camera die het licht opvangt aan de andere kant van het land, in Californië. In Hongarije is een bedrijf druk doende met het maken van een statief met ingebouwde motoren, waarop de telescoop straks gaat draaien.

Plaag 3: Gebrek aan geld
Dan wordt duidelijk dat de telescoop veel duurder uitvalt dan begroot. Ruim een miljoen euro, inclusief de ontwerpkosten. Groot voorziet een financieel tekort van honderdduizenden euro’s. En zit er even helemaal doorheen. Collega’s vragen hem of hij niet teveel hooi op zijn vork heeft genomen.

Paul Groot besluit taken af te stoten, zodat hij meer tijd heeft voor MeerLICHT. Zijn functie als hoofd van de afdeling sterrenkunde draagt hij over aan een collega-hoogleraar. Steven Bloemen krijgt als projectmanager de dagelijkse leiding over de bouw van MeerLICHT. Bloemen kan zijn geluk niet op: als promovendus in Leuven heeft hij al eens meegewerkt aan een telescoop, maar er nooit een vanaf het prille begin gebouwd.

Tot Groots opluchting komt er meer geld beschikbaar, mede dankzij de ontdekking van zwaartekrachtgolven. In de euforie rondom het door Einstein voorspelde en nooit eerder waargenomen fenomeen, leven namelijk hoge verwachtingen van het sterrenkundeonderzoek. Het lijkt wel, vindt Groot, alsof de ontdekking iedereen wakker heeft geschud. ‘We moeten iets doen!’, is het overheersende gevoel. Hét moment voor Groot om zijn vinger op te steken: wij zijn al drie jaar bezig! Met ons instrument kunnen we de bronnen van die zwaartekrachtgolven straks beter zien.
En het werkt: de Radboud Universiteit en de Nederlandse Onderzoeksschool voor Astronomie (NOVA) besluiten flink meer te investeren. Ieder zo’n 250.000 euro.

Plaag 4: Sneeuwvlokken
Februari 2017. MeerLICHT is naar de campus overgebracht vanuit Dwingeloo, waar ingenieurs van onderzoeksschool NOVA de telescoop in elkaar hebben gezet. Een hijskraan tilt de telescoop voorzichtig op het dak van het Huygensgebouw. Medewerkers van het TechnoCentrum van de bètafaculteit en vrijwilligers van de Astronomische Kring Nijmegen leiden de operatie in goede banen. Maar als het dan eindelijk helder weer is en de telescoop getest kan worden, zien de sterrenkundigen grote, vage rondjes over het beeld zweven. Wat is er in godsnaam aan de hand?

Plaag 5: Zout
Een maand later. Projectmanager Steven Bloemen staat tussen grote houten kisten. Ze zijn speciaal gemaakt voor de reis van MeerLICHT naar Zuid-Afrika. Er komen nog veren en schuim in, want vooral de lenzen en spiegels van de telescoop zijn kwetsbaar.
Het probleem met de sneeuwvlokken is inmiddels verholpen. Het had te maken met de montering van het statief waarop de telescoop draait. Daardoor wiebelde de telescoop teveel. De Hongaarse fabrikant is een paar dagen over de vloer geweest en nu zit het statief vast zoals het hoort.
Het oorspronkelijke plan om alles per schip te vervoeren, is van de baan. Bloemen en Groot zijn bang voor complicaties op zee. Zout kan op plekken komen waar het ’t materiaal beschadigt. Dan maar met het vliegtuig.

Plaag 6: Medewerker foetsie
De contacten met Zuid-Afrika lopen vooral via de projectcoördinator daar. Die zorgt ervoor dat MeerLICHT straks in een gespreid bedje terechtkomt. Toch? Bloemen hoort dat zijn Zuid-Afrikaanse collega een andere baan heeft. Er is voorlopig geen vervanger. Weg contact en aanspreekpunt.

Plaag 7: Douane
Daar sta je dan met je goede voorbereidingswerk en je achttien dozen aan onderdelen op het vliegveld van Kaapstad. Het is 8 juli 2017. Steven Bloemen legt uit wat hij kan. Maar de douane heeft geen boodschap aan de mensen die op een berg vierhonderd kilometer verderop staan te popelen om de telescoop in elkaar te schroeven – die nu dus duimen draaien. Een, twee, drie dagen lang. De kraan is al besteld, het transport is geregeld. Dit kan goed misgaan.

Plaag 8: Verkeerde lettertjes
Het is alsof een onzichtbare hand vleugels geeft aan de technici die met Bloemen en Groot bij de sterrenkoepel in Sutherland in het Afrikaanse hoogland werken. MeerLICHT is vrijgegeven door de douane en gearriveerd! Een groep koppelt de onderdelen aan elkaar, een andere maakt de sterrenkoepel in orde. In één nacht is alles gereedgemaakt voor de komst van de hijskraan de volgende ochtend. MeerLICHT is ein-de-lijk thuis.

Het frustrerende stuk komt pas als de sterrenkundigen ontdekken dat de telescoop niet goed draait. Een triviale programmeerfout, blijkt weken later, twee lettertjes die verkeerd staan.

Plaag 9: Defecte chip
En dan de camera, die heeft een defecte chip. Onrepareerbaar. De Californische fabrikant maakt in recordtempo een nieuwe. Waar ze normaal een jaar over doen, fixen ze nu in een maand.

Plaag 10: Verkeerde schroefjes
Als Bloemen en zijn collega’s de nieuwe camera op de telescoop willen monteren, ontdekken ze dat dat niet gaat. Het moet met schroefjes van Amerikaans formaat. De camera vastmaken met schroeven die de rest van de wereld gebruikt, gaat écht niet. Maar waar haal je schroeven van Amerikaans formaat vandaan, in het Zuid-Afrikaanse hoogland, vierhonderd kilometer van de bewoonde wereld?