De Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen viert vandaag haar honderdjarig bestaan met het Denkwerk Festival. Denker des Vaderlands Paul van Tongeren maakte bijna de helft van die periode mee. Hij gaat tijdens het festival in gesprek over zingeving. ‘We moeten onze wetenschappelijke bril soms afzetten.’

Op Denkwerk, dat vandaag (vrijdag) plaatsvindt in De Lindenberg, gaat Denker des Vaderlands Paul van Tongeren in gesprek met Theoloog des Vaderlands Thomas Quartier. ‘Ik wil met Quartier in gesprek gaan over het woord zingeving’, zegt Van Tongeren. ‘Het woord “geven” volgt steevast achter “zin”. Ik ben van mening dat je zin of betekenis niet zozeer geeft als wel ontvangt.’

‘Heb je een god nodig voor betekenisgeving?’

‘Als we als mens zeggen dat we betekenis geven, dan maken we er ons product van’, gaat Van Tongeren verder. Nogal overdreven, vindt hij. ‘Als je iets waarneemt vanuit een bepaald perspectief betekent het niet dat je dit hebt gecreëerd. We zijn allemaal onderdeel van een bepaalde cultuur en omgeving, die ons evengoed beïnvloedt.’

Op de vraag of het geen gigantische taak zou zijn voor een mens om alles zelf zinvol te maken, knikt hij instemmend. ‘Ja, daar zou je wel heel moe van worden. Gelukkig maar dat we die zin gewoon tot ons nemen. Op het Denkwerk Festival wil ik aan Quartier vragen welke rol religie hierin kan spelen. Heb je een god nodig voor betekenisgeving?’

Communicatie wordt onmogelijk

De Denker des Vaderlands neemt zingeving onder de loep omdat hij vindt dat deze term tot miscommunicatie en onbegrip kan leiden. ‘Als betekenis jouw eigen creatie is, wordt het moeilijk om hierover te praten met een ander en elkaar te begrijpen. Als jij aan X betekenis A geeft, en een ander geeft er betekenis B aan, dan wordt een gesprek over X betekenisloos’, waarschuwt hij.

Hij schetst de volgende situatie: ‘Een chemicus en een ecoloog lopen langs een vijver. De ecoloog neemt de vijver waar, maar de chemicus ziet H₂O. Als ze ieder alleen hun eigen betekenis zouden geven aan het water, kunnen ze elkaar niet verstaan’. De Denker vervolgt: ‘Communicatie wordt dan onmogelijk. Evenals samen in één huis of maatschappij wonen. Gelukkig creëren ze die betekenis niet zelf maar nemen ze die waar. Alleen zo kunnen ze elkaar uitleggen wat ze zien.’

‘We moeten erkennen dat we het over hetzelfde hebben en de feiten vaststellen’

‘Gezien de polarisatie in de samenleving is dit van enorme betekenis’, stelt Van Tongeren. We moeten ‘erkennen dat we het over hetzelfde hebben en de feiten vaststellen. Vervolgens kunnen we onze meningen over de betekenis van die feiten uitwisselen en aanscherpen.’ Als we dat niet doen, kunnen we volgens de filosoof ‘alleen nog de ander voor gek verklaren en uitschelden. Polarisatie is het onvermogen tot communicatie.’

Wetenschappelijke bril

Van Tongeren heeft de afgelopen twee jaar als Denker des Vaderlands veel nagedacht over de essentie van filosofie. ‘Deze ligt voor mij in de fenomenologie. Dit is de beschrijving van de wijze waarop de wereld verschijnt aan de mens. Deze verschijningswijze wil ik beschermen tegen reductie van de werkelijkheid tot slechts één bepaalde zienswijze, zoals die door een wetenschappelijke bril. Waar, merkwaardig genoeg, een overmatige waardering voor is binnen de westerse cultuur.’

Deze bril moeten we soms even afzetten. ‘De ervaring van mooi weer – bij wijze van spreken  – mag niet gereduceerd worden tot een wetenschappelijke beschrijving van de intensiteit van licht dat de zenuwen van ons netvlies prikkelt’, verzucht hij. Dat is volgens de Denker geen oorspronkelijke ervaring van de werkelijkheid, zoals je die wel kunt vinden in de filosofie en ook de poëzie en andere kunsten.

Tweehonderd lezingen

In april zit Van Tongerens tijd als Denker des Vaderlands erop. Hij gaf in die tijd zeker tweehonderd lezingen. Op de vraag of deze twee jaren hem zin hebben gebracht, denkt hij lang na. ‘Op een bepaalde manier wel. Het publiek plaatste tijdens mijn lezingen vaak kritische kanttekeningen. Juist die kritiek maakte het bespreken zinvol. Mijn denkbeelden zijn daardoor verder ontwikkeld. Op die manier heeft het mij ook zin gegeven.’

Om de kern van zijn filosofie te vangen, citeert Van Tongeren een gedicht van K. Schippers: Als je goed om / je heen kijkt / zie je dat alles / gekleurd is.