Na de Tweede Wereldoorlog nam de invloed van de Verenigde Staten op Europa enorm toe. Op militair vlak via de NAVO, economisch via het Marshallplan en cultureel via rock-‘n-roll, films en boeken. Minder bekend is de religieuze invloed: met stevige bekeringsijver richtten Amerikaanse protestantse zendelingen zich op het oude continent. Hans Krabbendam schreef er een boek over.

De directeur van het Katholiek Documentatiecentrum (KDC) kwam zelf in aanraking met protestantse zendelingen in de jaren zeventig, tijdens zijn jeugd in het protestantse dorp Katwijk aan Zee. ‘Daar was een groep jongeren die met Youth for Christ leven brachten in de kerkelijke brouwerij’, zegt hij in een Zoomgesprek.

Krabbendam ervoer de komst van de zendelingen als verfrissend: ‘Ze legden de verantwoordelijkheid voor het vormgeven van het geloof bij de jongeren zelf, dat creatieve en persoonlijke miste nogal eens in de gevestigde kerken. Hun club past in de historische ontwikkeling die ik in mijn boek beschrijf.’

Amerikaans perspectief

Later, als student aan de Universiteit Leiden, woonde Krabbendam een lezing bij over een uitzonderlijke Amerikaanse evangelist die eerder beroepshonkballer was geweest. ‘Hoogleraar Amerikaanse geschiedenis Alfons Lammers toonde ons hoe religieuze voormannen hun stempel op het openbare leven drukten en makkelijk toegang hadden tot het Witte Huis’, zegt Krabbendam, bij wie de lezing iets wakker maakte. ‘Ik besloot me te verdiepen in Amerikaanse geschiedenis en schreef een scriptie over Amerikaanse evangelisten in de negentiende eeuw.’

Het onderwerp liet Krabbendam niet los. In zijn vorige baan, bij het Roosevelt Institute for American Studies in Middelburg, maakte hij jaarlijks een onderzoekreis naar de Verenigde Staten. In de buurt van Chicago interviewde hij zendelingen en bezocht hij archieven – dat laatste deed hij ook in Engeland en Duitsland.

‘Ik wilde het Amerikaans perspectief schetsen en nagaan wat het effect daarvan was in een aantal Europese landen ’, zegt hij. Die bronnen leidden uiteindelijk tot een boek, dat deze week verschijnt bij Leuven University Press.

Wanneer kwamen de eerste protestantse zendelingen naar Europa? En waarom?

‘Al in de achttiende en de negentiende eeuw reisden zogenaamde opwekkingspredikers naar Europa, vooral naar Engeland. Zij wilden het vuur aanwakkeren bij lauwe Europeanen. Vanaf 1946 wordt de aanpak veel gestructureerder. De zendelingen, zowel leden uit gevestigde kerken, zoals presbyterianen, lutheranen en methodisten als zelfstandige evangelische gemeentes en fundamentalisten, bleven in Europa. Hun motivatie was deels politiek. De Europese Kerken hadden geen weerstand kunnen bieden aan het fascisme. De zendelingen vreesden dat hetzelfde zou gebeuren met het communisme.’

‘De invasie van zendelingen was een keerpunt voor religieus Europa’

‘Vlak na de oorlog ging het nog maar om enkele tientallen predikanten, in 1968 waren het er duizend en in 1985 al bijna vierduizend. De zendelingeninvasie bleek een keerpunt voor religieus Europa, dat tot die tijd vooral bekend was als een continent vanwaar missionarissen juist vertrokken om andere mensen te bekeren. Nu was het voor de eerste keer andersom.’

Hoe gingen zendelingen te werk in Europa?

‘Amerikaanse zendelingen waren goed in marketing. Dankzij advertentiecampagnes konden predikanten zalen en later zelfs stadions vullen. De beelden van de speech van predikant Billy Graham die in 1954 het Olympisch Stadion in Amsterdam vulde, zijn iconisch. Om te voorkomen dat ze als sektes zouden worden bekeken, legden de predikanten contacten met hoogwaardigheidsbekleders. Ze kregen de steun van de Amerikaanse ambassadeur en gingen op audiëntie bij de koningin.’

Welke boodschap verkondigden de predikanten?

‘Ze koppelden de kern van het Evangelie aan het gevoel van urgentie, internationale spanning en samenlevingsvragen – een beetje controverse vonden ze niet erg. Om hun boodschap kracht bij te zetten, gebruikten ze mooie muziek zoals gospel en jazz, die Europeanen nog niet kenden. En de redevoeringen waren retorisch erg sterk.’

‘Het idee om nú te kiezen voor God was sterk aanwezig. Dat werkte soms wel bij mensen die al affiniteit hadden met het geloof, maar bij de meerderheid niet. De predikanten hadden vaak de beste bedoelingen, en ze hadden zich wel een beetje in de Europese culturen verdiept, maar hadden niet het geduld om echt daarin door te dringen. Ze wilden actie en resultaten omdat ze dachten dat het einde van de wereld dichtbij was.’  ’

Wat is de achteraf gezien de erfenis van die zendingsacties?

‘In de katholieke Zuid-Europese landen hebben ze een grotere verscheidenheid aan kerken gebracht. Dat zie je in Italië, Portugal en Spanje waar nu nog steeds kleinere protestantse gemeenschappen bestaan. In Noord-Europese protestantse gemeenschappen gaven ze een stuk autonomie aan jongere generaties. Dat liep parallel aan de opkomende jeugdbeweging en jongerencultuur.’

‘Dankzij de zendelingen ontstaat een wereldwijd netwerk van evangelische kerken’

‘Dankzij de zendelingen ontstaat een wereldwijd netwerk van evangelische kerken. En in de protestantse kerkdiensten en ook wel in katholieke vieringen zie je nu nog veel vrije vormen, zoals eigengemaakte liederen, veel verschillende muziekstijlen en ruimte voor toneel en interactie. Ook dat is een van de uitvloeisels van de Amerikaanse zendelingen.’

Vonden de zendelingen zelf dat zij geslaagd waren in hun opzet?

‘Nee, hun verwachting was dat door hun energie veel Europeanen overstag zouden gaan, zoals ze dat in hun eigen land steeds weer zagen gebeuren. Dat het niet zo eenvoudig ging, was een teleurstelling voor hen. In de beginfase brachten de zendelingen wel wat in beweging, maar vanaf de jaren zestig, toen de secularisatie toenam, lukte dat niet meer. Toen verlegden ze hun aandacht naar de zorg voor gevangenen, drugsverslaafden en prostituees. Ze zaten meer in de hulpverlening en gingen nieuwe kerken stichten.’

Een boek schrijven over protestantse zendelingen lijkt opmerkelijk, voor een directeur van het Katholiek Documentatiecentrum.

‘Dit boek vloeit voort uit mijn vorige baan bij het Roosevelt Institute for American Studies. Toen ik hier vier jaar geleden begon te werken, was het onderzoek nog niet helemaal af. Nu ontdek ik tal van parallellen met de katholieke wereld, hoewel de verschillen blijven. Door zowel de katholieke als de protestantse wereld te bestuderen, word je rijker als mens en onderzoeker.’