Vanwege de geboortedag van zijn naamgever tweehonderd jaar geleden, heeft het Donders Instituut van de Radboud Universiteit een kleine expositie ingericht met een van de parels uit de wetenschapsgeschiedenis. ‘Oog in oog staan met dit apparaat is een jongensdroom.’

Hoogleraar Psycholinguïstiek Ardi Roelofs raakt niet uitgepraat over het apparaat dat aan de wieg stond van zijn vakgebied. De noëmatachograaf werd in 1864 door F.C. Donders naar Nederland gehaald, wat vrijwel direct tot grote resultaten heeft geleid. Roelofs: ‘Donders had een heel goede neus voor het nieuwste van het nieuwste in de wetenschap. Hij heeft dit apparaat vrijwel meteen nadat het was ontworpen naar Utrecht gehaald en aangepast. Hij verzon er ook de naam voor.’ De drie delen van de naam leggen de betekenis bloot: noëma is Grieks voor “gedachte”, tacho staat voor “snelheid” en graaf voor “registratie”. ‘Donders’ experimenten zijn van groot wetenschappelijk  belang’, zegt Roelofs. ‘Hij wist als eerste de snelheid van onze gedachtes te registreren.’

Pronkstuk uit de geschiedenis

Het pronkstuk uit de wetenschapsgeschiedenis, uitgeleend door Universiteitsmuseum Utrecht, werkt als een omgekeerde platenspeler: het geluid dat er aan de ene kant ingaat, wordt aan de andere kant geregistreerd op een draaiende papierrol. Hoe pakte Donders het aan? Hij liet een persoon de klank nabootsen van een ander persoon, met verschil in moeilijkheidsgraad. Het apparaat registreert de tijd die de tweede persoon erover doet de nabootsing te produceren. ‘Zo legde hij vast hoeveel tijd er gepaard gaat met een mentaal proces, een openbaring’, zegt Roelofs. Donders had ook al belangstelling voor de locatie in de hersenen waar het proces zich afspeelt, en hoe je in het bloed kunt waarnemen dat de hersenen actief zijn. Daarmee is hij de grondlegger van het vakgebied waarmee het Donders Instituut in Nijmegen groot is geworden, bijvoorbeeld dankzij de fMRI, een methode om mentale processen in de hersenen te lokaliseren.

Bijna eeuwige roem

Nog één stapje verder, en Donders had de roem kunnen vergaren van Edison: waar de een zich beperkte tot de registratie van een geluid, bedacht de ander een apparaat om een geluid ook af te spelen: de grammofoon, door Edison gepatenteerd in 1878. Maar voor Roelofs is Donders als wetenschappelijke held al groot genoeg. ‘Gisteren mocht ik dit apparaat even aanraken, geweldig, het bracht me even terug bij het vijftienjarig jongetje van toen dat zo graag met apparaten wilde spelen.’ Het was opmerkelijk dat de vinding van Donders lang weinig weerklank kreeg. Pas in 1968, bij de honderdjarige herdenking van Donders’ artikel over zijn experimenten, kwam er weer belangstelling voor. ‘En nu zijn de metingen van de reactietijdsnelheden niet meer uit ons vakgebied weg te denken’, zegt Roelofs.

De noëmatachograaf is samen met enkele oogmodellen – ook van het Universiteitsmuseum Utrecht – te bezichtigen in het Anatomisch Museum van het Radboudumc. Tot en met 29 juni.

Dit artikel verscheen eerder op Radboud Recharge.