In de strijd tegen de malariamug vormen drones de toekomst, als het aan medisch entomoloog Bart Knols ligt. Afgelopen december liep een eerste pilot-onderzoek in Tanzania af. ‘Het aantal muggen nam met zo'n 90 procent af.’

Bart Knols (54) staat naast zijn tafel in de woonkamer van zijn huis in Dodewaard, met in zijn handen een klamboe met daarop het logo van voetbalclub Manchester United. ‘Kijk’ zegt hij opgetogen en met drukke armgebaren. ‘Dit vind ik nou zó mooi. Zo hoef je niet meer tegen een mannetje van zeven jaar, die hard Manchester-fan, te zeggen dat hij onder een klamboe móet gaan liggen.’

Twee dagen per week is Knols docent Health & Innovation aan de FNWI-faculteit, de rest van zijn tijd vult de medisch entomoloog met eigen (onderzoeks)projecten. Het bestrijden van ziektes die door muggen worden overgedragen – zoals dengue en malaria – houdt hem al zijn hele wetenschappelijke carrière bezig. Het liefst doet hij dat met iets innovatiefs – zie de klamboe-met-opdruk.

Het nieuwste wapen in Knols’ arsenaal tegen de malariamug: drones. Deze spuiten een biologisch afbreekbare vloeistof over enorme rijstvelden – de broedplaatsen van de malariamug. Het spul zorgt voor de massale sterfte van larven en pakt zo het probleem bij de wortel aan. Afgelopen december liep een door Knols opgezette proef met drones in Zanzibar af. De entomoloog werkt nog aan een wetenschappelijke publicatie.

Hoe zag de pilot eruit?

‘We deden een proef met negen rijstvelden. Op drie velden spoten we 1 milliliter biologisch afbreekbare vloeistof per vierkante meter, op drie andere 5 milliliter. Ook hadden we drie controlevelden waar we sprayden met water, zo was het enige verschil in behandeling de samenstelling van de vloeistof. Daarna zetten we vallen, kleine tentjes van muggengaas, over het water. Elke ochtend telden we hoeveel muggen daarin zaten. We namen ook watermonsters om de larven te tellen.’

Hoe werkt de vloeistof?

‘De stof, Aquatain, vormt een film, een soort dunne laag, op het water die de oppervlaktespanning verandert. Het bestond al en werd gebruikt om waterverdamping tegen te gaan, ik heb in 2009 onderzocht of het ook werkte tegen malariamuggen. De uitgekomen larven hangen met hun kont aan de onderkant van het wateroppervlak, hun adembuis zit daar. Door de film zakken ze de hele tijd naar beneden – dat kost heel veel energie en op een gegeven moment gaan ze de pijp uit. En muggen die eitjes willen afzetten op het water, zakken door de film heen en verzuipen.’

En wat vond je?

‘Bij de velden waar we Aquatin hadden gespoten was het aantal muggen met 90 tot 95 procent afgenomen. Dat gold trouwens zowel voor de velden met 1 milliliter als die met 5. In de controlevelden bleven muggen gewoon in grote getalen uitkomen. Na een maand begon de populatie langzaam weer te groeien, want het UV in zonlicht breekt de film af.’

Het idee voor de bestrijding van malariamuggen met drones krijgt Knols in 2015 voorgeschoteld, als Guido Welter (een Duitse drone-fanaat) hem via zijn website benadert. Door middel van crowdfunding halen de mannen genoeg geld op om een pilot te starten. De keus valt op het eiland Zanzibar, een autonome regio van Tanzania, voor de oostkust van Afrika. De entomoloog werkt samen met een flying lab, een lokale organisatie die experimenteert met drone-gebruik voor bijvoorbeeld landmetingen.

De pilot was succesvol. Maar dit is één rijstveld. Hoe zit het met de rest van Zanzibar en Tanzania?

‘Vaak zijn de rijstecosystemen grote coöperaties. Een hele hoop boeren leggen al hun velden tegen elkaar. Dan krijg je een heel groot uitgestrekt gebied. Zo’n veld is wel in no time gebeurd. Je kunt een hectare in een paar minuten doen. Eigenlijk willen we de hele technologie en aanpak overdragen aan een jonge Tanzaniaanse startup. Die startup maakt afspraken met die coöperaties, wij komen sprayen en jullie betalen ons. Dan gaan ze naar een volgend rijstveld, en doen ze daar hetzelfde. Zo kunnen ze zichzelf in stand houden.’

Het klinkt eigenlijk te mooi om waar te zijn.

‘Als er al een bezwaar is, zou ik zeggen: de kosten van zo’n grote drone. Die liggen rond de 15 duizend dollar – een flinke investering. Maar voor een Bill Gates (de oud-Microsoft-topman die veel geld steekt in malariabestrijding red.), een UK Aid, of een Nederlandse ambassade is het nog geen kopje koffie.’

Hoe realistisch is de kans dat dit project echt van de grond gaat komen in heel Afrika?

‘Ik acht die kans eerlijk gezegd klein op dit moment. Dat heeft niks te maken met het idee zelf, biologisch zou het kunnen. Het heeft te maken met politiek. Je hebt krachten tegen je. Als je op dit moment naar Afrika gaat, ergens je vlag neerzet en zegt: “goh hier gaan we malaria uitroeien”, staat er binnen no time iemand van bijvoorbeeld de Liverpool School of Tropical Medicine naast je. Die zegt dat je daar niet zomaar malaria kan gaan uitroeien, want doet daar eigen onderzoek. Iedereen doet zijn eigen dingetje, zonder samen te willen werken. Soms vraag ik me weleens af met welke intenties wij onderzoekers bezig zijn. Gaat het om publicaties in vooraanstaande tijdschriften, of om het probleem de wereld uit helpen?’

Door malariamuggen te bestrijden verstoor je ook het lokale ecosysteem.

‘Dat commentaar krijg ik veel. Als je die muggen dood gaat maken, hebben zwaluwen en vleermuizen niks meer te eten. Dat klopt niet, minder dan 5 procent van het dieet van zwaluwen en vleermuizen bestaat uit muggen. Bovendien vind ik deze discussie heel erg met het vingertje naar Afrika wijzen. Élke boom die in het Nederlandse ecosysteem staat, is geplant. En dan draaien we ons om naar Afrika en zeggen we: je moet wel die muggen in leven laten.’

Alle eerdere pogingen tot het uitroeien van malaria zijn niet gelukt.

‘Malariabestrijding was bijzonder succesvol tussen 2000 en 2015, dankzij klamboes en insecticide.  De muggen beten namelijk vooral ’s nachts, in de slaapkamer. Tegenwoordig zien we dat malariamuggen zich aanpassen. Ze gaan steeds meer buiten bijten en steeds vroeger in de avond, als mensen nog niet onder de klamboes liggen. Daarom is de strijd tegen malaria volgens de Wereldgezondheidsorganisatie sinds 2015 nagenoeg stil komen te liggen. Het pakket in de strijd tegen malaria moet worden uitgebreid. Het moet van oplossingen voor binnen, meer naar buiten. En ons project doet dat.’

Zie ook dit filmpje: Fighting Malaria with Drones.