Het uitspreken van de Duurzame Troonrede was voor ‘duurzaamheidsprof’ Jan Jonker een grote eer. Met zijn pleidooi voor een circulaire economie nam hij in september afscheid als hoogleraar. 'Ik ben er trots op dat een paar van mijn zinnen in de European Green New Deal staan.'

17 minuten, 2200 woorden en pakweg 4.500 kijkers. Dat was op 1 september het absolute hoogtepunt van het jaar voor Jan Jonker.

‘Normaal gesproken wordt de Duurzame Troonrede in de oude Tweede Kamer gehouden’, vertelt hij. ‘Maar omdat het Binnenhof wordt verbouwd, zouden we uitwijken naar de Ridderzaal. Dat vond ik, met mijn beetje Haagse verleden, heel bijzonder. Maar ja, uiteindelijk eindigden we in een treurig zaaltje in Nieuwspoort.’

De duurzaamheidsprofessor laat een ironische lach horen aan de telefoon. Wat een manier om je loopbaan te eindigen! Want ja, de Duurzame Troonrede was tegelijkertijd zijn afscheidsrede. Wie erbij waren? ‘Ik mocht vijf mensen meenemen: mijn vrouw, twee dochters en schoonzoon.’ Het kleinkind van drie smokkelde de familie ook mee naar binnen. Het kleintje hield zich netjes stil toen opa vanaf zijn digitale troon het volk toesprak.

‘De economie dient principieel anders te worden ingericht’

‘Na afloop was er geen borrel of niks’, vervolgt Jonker schaterlachend. Ze gingen met de familie eten bij het befaamde Haagse Indisch restaurant Garoeda – dat mocht toen nog. ‘Een bijzondere afronding.’ Het restaurant is inmiddels ook al failliet.

Maar goed, even serieus: die troonrede is inmiddels wél duizend keer gedownload. Op de tekst kwamen duizenden reacties. En waar gaat het nou helemaal om? Om de boodschap, de boodschap en nog eens de boodschap.

Totale transitie
Jonker doet al tien jaar niets anders dan de wereld vertellen dat we duurzaamheid fundamenteel anders moeten aanpakken.

Het is leuk hoor, zegt hij, van die overheidscampagnes die mensen aanzetten hun plantjes water te geven met regenwater. Dat soort acties heeft een hoge aaibaarheidsfactor ‘en moeten we vooral blijven doen.’ Maar het gaat om een totale transitie. De economie dient principieel anders te worden ingericht, en daarvoor moeten we zijn bij de mensen die aan de knoppen zitten. Daar, bij de professionals, laat Jonker met name zijn gezicht zien. ‘Ik ben niet bezig Kees en Bettie te bereiken, ik ga een stap verder en probeer waar mogelijk tegen beroepsgroepen te praten.’

‘Je moet geen academisch Heintje Davids worden’

Voorbeeldje: in de witgoedsector wordt aardig meegewerkt aan recycling. ‘Maar een koelkast wordt nog precies zo gemaakt als dertig jaar geleden. Wat er moet gebeuren: bouw een koelkast op zo’n manier dat-ie in acht slimme stappen ook weer uit elkaar te halen is.’

Daarvoor moet je niet bij BCC of Electro World zijn, maar bij de regelmakers en ontwerpers. Om maar even in de wereld van de keukens te blijven: een koffiezetapparaat bestaat deels uit kunststof. Als je echt voor een circulaire economie gaat (waarin grondstoffen worden hergebruikt), moet je op regelniveau verplichten dat het kunststof dat wordt gebruikt, voor een steeds groter deel van een recyclebaar soort is.

Stapje voor stapje
In de Duurzame Troonrede zette Jonker een zevenstappenplan uiteen om tot een circulaire economie te komen. Een van de stappen is: roep een ander belastingsysteem in het leven. Belast bijvoorbeeld niet arbeid, maar grondstoffen of uitstoot en vervuiling. Jonker laat als dat even kan van zich horen in Den Haag en in Europa. ‘En dan ben ik trots dat ik een paar zinnen van mezelf herken in de European Green Deal. Bescheiden, zeker, maar ze staan er.’

Soms wordt hij wel beetje moe van zichzelf. Heb je hém weer. ‘Maar ik zie het als mijn verantwoordelijkheid om telkens hetzelfde verhaal te vertellen. Veranderingen gaan stapje voor stapje, kousenvoetje voor kousenvoetje.’

Op de Radboud Universiteit werd hem regelmatig gevraagd naar zijn advies over verduurzaming. ‘De universiteit heeft het thema de afgelopen tien jaar echt omarmd, dat is fijn om te zien. Ik pleit er al jaren voor dat elke opleiding ten minste één vak over duurzaamheid opneemt in het curriculum. In het nieuwe strategisch plan staat dat voornemen. Dat is bevredigend, dat vind ik top.’

Blanco agenda
Jan Jonker promoveerde in Nijmegen in 1987. Heel lang gaf hij les op het terrein van (onderzoeks)methodologie. Tot hij in 1993 het woord duurzaamheid voor het eerst hoorde en erdoor werd gegrepen. Hij werd universitair hoofddocent en pas in 2008 hoogleraar. ‘Ik wilde naar buiten, de maatschappij in. Dat kon.’

Als hoogleraar Duurzaam ondernemen (en later hoogleraar aan de Université de Toulouse en de Vrije Universiteit Brussel) schreef hij 35 boeken en 250 artikelen. Jonker stond op elk mogelijk podium, hij kreeg een Duurzaam Lintje en een koninklijke onderscheiding. In 2018 gaf hij 110 lezingen, dat is bijna elke drie dagen een. Toen 2020 begon, stonden zestig lezingen in zijn agenda. ‘In maart werden die in een week tijd allemaal gecanceld.’ Opnieuw een uitbundige lach: ‘Zit je opeens naar een blanco agenda te kijken. Nou, dat houdt je behoorlijk nuchter hoor.’

‘Nu bouwen aan een andere maatschappij: dat was een geweldige kans geweest!’

In eerste instantie vond hij de crisis – behalve eng en verdrietig – hoopgevend. Kijk eens hoe goed we in staat zijn ons gedrag aan te passen, kijk eens hoe snel de overheid kan schakelen als zich een ramp aandient. Als we dan toch aan het transiteren waren, waarom dan als samenleving niet meteen circulair gaan, worden en blijven? Maar inmiddels, aanbeland aan het eind van het kalenderjaar, ziet Jonker het somber in.

‘Ministers Wiebes en Hoekstra hadden kunnen zeggen: we gaan de economie stutten, maar van elke euro besteden we 10 procent aan energietransitie, CO₂-reductie en biodiversiteit; we gaan nu bouwen aan die andere maatschappij. Dat was een geweldige kans geweest! Maar het gebeurde niet. Sterker nog: ze gingen de vervuilende luchtvaartindustrie redden met miljarden. In het voorjaar hoorde je politieke partijen nog roepen dat alles groener moest. Dat geluid is eigenlijk volledig verstomd.’

Als hoogleraar houdt Jonker het nu voor gezien. Hij vindt het goed om op zijn zesenzestigste gewoon te stoppen. ‘Je moet geen academische Heintje Davids worden’, zegt hij, verwijzend naar de zangeres die steeds maar comebacks bleef maken. Maar mensen weten hem nog steeds te vinden, heeft hij al gemerkt. In de luwte adviseert hij nu lekker door, helaas wel vanachter zijn bureau in de Achterhoek. ‘Sinds maart ben ik twintig minuten terug geweest op de faculteit: om mijn kamer leeg te halen. Een nogal vreemd einde van een academische carrière.’

En dan weer die schaterlach.