In de achtertuin van de universiteit start vandaag audiovisueel kunstfestival Schemerlicht, waar ook onderzoekers aan meewerken. Zo zal ecoloog Frank Collas vertellen over plastic in het water én kun je zijn opnames van onderwatergeluiden beluisteren.

Zelf weet Frank Collas ook nog niet hoe hij zijn geluidsfragmenten komende week in Hortus Nijmegen zal terughoren, dat is in handen van de kunstenaars. Maar het zal niet per se een feest voor de oren zijn. Collas maakt namelijk onderwateropnames op plekken waar veel schepen langsvaren.

‘Je hoort het schip steeds dichterbij de microfoon komen, op de piek maakt dat heel veel lawaai’, zegt hij. ‘Ik doe dan vaak mijn oordopjes uit, het doet gewoon pijn aan mijn oren.’ Inmiddels heeft hij opnames van zo’n driehonderd schepen die afgelopen jaar voorbijkwamen op de Waal, in Nijmegen en bij Tiel.

Waarom maakte je die geluidsopnames?

‘Ik doe onderzoek naar de gevolgen van scheepvaart op rivieren op het onderwaterleven, één aspect daarvan is het geluid. Ons doel met deze opnamen was om te kijken hoeveel geluid zo’n schip maakt.’

Hoe pak je zoiets aan?

‘We hadden een simpele methode. We zetten een driepoot van bamboestokken in het water, met in het midden een microfoon die zo’n 50 centimeter diep in het water hing. Wijzelf turfden langs de kant elk schip dat voorbijkwam, zodat we alle opgenomen geluiden konden koppelen aan een schip. Daar zaten we dan een paar uur lang, we kregen vaak de vraag of we aan het vissen waren.’

‘Ter vergelijking hebben we ook opnames gemaakt op een plek zonder scheepvaart in Tiel, daar splitst de rivier langs dammen in tweeën. Aan één kant komen geen schepen, daar is veel meer stilte en rust. Dan hoor je zeker ’s nachts compleet andere geluiden. Ik weet niet precies wat het is, maar het zijn vermoedelijk organismen.’

Schepen zijn dus duidelijk hoorbaar, hoeveel last heeft de onderwaterwereld daarvan?

‘Wat het effect is, weten we voor Nederlandse riviersoorten nog niet. Er zijn wel buitenlandse studies die laten zien dat vissen wegtrekken als er te veel geluid is. En van brakwater, dat tussen zout en zoet zit, weten we dat vissen bij veel geluidsoverlast hun partner niet meer selecteren op hoe hard ze vocaal roepen. Ze kiezen dan een willekeurig mannetje, waardoor de gezondheid van de populatie omlaag kan gaan.’

Trekvissen

Collas doet ook onderzoek naar plastic in water, het thema waarover hij op Schemerlicht een lezing gaat geven. Dat gebeurde eigenlijk per toeval, toen hij in 2018 betrokken raakte bij een studie naar trekvissen in de Waal. ‘Van nature is het een rivier waar allerlei trekvissen leefden en heen en weer bewogen tussen rivier en zee, maar die zijn een tijd weggeweest. Door herintroductieprogramma’s in Duitsland komen die soorten terug, maar eigenlijk weten we niet écht goed wat daar beneden zwemt.’ In een project samen met Rijkswaterstaat en Sportvisserij Nederland wilde Collas dat in beeld brengen via ankerkuilvisserij.

Ankerkuilvisserij, wat is dat?

‘Een heel oude techniek uit de negentiende eeuw. Een boot ligt voor anker in de rivier, in het deel waar het stroomt, met aan een of beide kanten een net vanaf de bodem tot het wateroppervlak. Alles wat stroomafwaarts gaat, vang je met zo’n net. Daar blijken we heel goed trekvissen mee te kunnen vangen, die we tellen en teruggooien in de rivier. We waren blij verrast hoeveel soorten we tegenkwamen: zalm, elft, zeeforel, paling. Maar meteen viel ook op dat we meer plastic naar boven haalden dan vissen. Dat was een eyeopener; toen besloten we systematisch bij te houden hoeveel plastic we ophalen.’

‘Doordat we weten hoeveel water er door het net gaat, kunnen we bepalen hoeveel plastic per kuub aanwezig is. Dat kun je dan weer gebruiken om te berekenen hoeveel plastic door de rivier gaat. We onderzoeken daarnaast waar het vandaan komt en hoe oud het is. Op grotere stukken plastic zie je vaak nog wel iets waarmee je dat kunt achterhalen: een barcode, een productienaam of een houdbaarheidsdatum.’

 En, waar komt ‘ons’ plastic vandaan?

‘Als we kijken naar herkomstlanden valt op dat zo’n 70 procent uit Duitsland komt. Ongeveer 8 procent is Nederlands plastic. Verder zien we aardig wat materiaal uit Oost-Europa, dat valt misschien te koppelen aan de scheepvaart. Daar werken veel mensen uit Oost-Europa en van die schepen waait of valt misschien nog weleens wat. Daarnaast zien we landen waar riviercruisetoeristen vandaan komen, zoals de Verenigde Staten. Het meeste plastic dat we bovenhalen is recent, al hebben we ook weleens iets uit 1988 bovengehaald.’

Voor ons op tafel staat een potje water met microplastics. Komt dat ook uit de Waal?

‘Ik heb honderden van dit soort potjes thuis staan, verzameld in een ander groot onderzoeksproject waarin we met vislarvenetten op drie dieptes in de rivier plastic opvingen. Dat is een heel fijnmazig net waarin ook dit soort kleine stukjes blijven hangen.’

‘Thuis heb ik honderden potjes met plastic uit de Waal verzameld’

‘We zagen dat macroplastics meer in de bovenste laag dreven, vlakbij het oppervlak. Iets kleinere stukken, mesoplastic, vonden we wat vaker bij de bodem dan bovenin. En microplastics vangen we het meest bij de bodem. Waarom, dat weten we niet goed. Misschien zinkt het sneller, maar het raakt ook vaak verstrengeld in plantenmateriaal dat over de bodem rolt. Dat kan meespelen.’

Wat ga je nog doen met al die potjes in je huis?

‘Naar Rijkswaterstaat opsturen voor analyse. Er is tegenwoordig apparatuur waarmee je met een soort lasergun kunt kijken van welk materiaal een microplastic is gemaakt. Uit zo’n potje kun je nog heel veel informatie halen. Misschien kunnen we dan ook ontdekken waarom sommige deeltjes vaker op de bodem liggen. Uiteindelijk is het doel te leren hoe we plastic uit de rivieren kunnen halen. Daarvoor moet je weten waar het zit e n wat de verdeling is.’