Corona-onderzoek gaat twee keer zo snel door het wetenschappelijke publicatieproces als ander onderzoek, ontdekte wetenschapssocioloog Serge Horbach. Die versnelling lijkt vooral positief – kennis komt eerder beschikbaar – maar het kan ook ten koste gaan van de kwaliteit.

669 artikelen. Van zoveel medische publicaties noteerde wetenschapssocioloog en wiskundige Serge Horbach handmatig de datum van inzending naar het vakblad, en de data van acceptatie en publicatie. Wat bleek? Voor artikelen over corona-onderwerpen was de tijd tussen inzending en publicatie twee keer zo kort als voor andere publicaties.

Normaal kan het zo een half jaar of langer duren voordat tijdschriften een manuscript goedkeuren voor publicatie. Gedurende die periode bekijken collega-wetenschappers de resultaten kritisch en vragen soms ook om aanvullend onderzoek. Deze peer review vormt een van de pijlers van de wetenschappelijke kwaliteitscontrole, maar is tegelijkertijd vaak onnodig traag, klagen veel onderzoekers.

Vaccinontwikkeling

Dat het publicatieproces bij corona-onderzoek opeens sneller gaat is op zich dan ook prijzenswaardig, zegt Horbach. ‘Niemand wil dat nieuwe kennis onnodig maanden blijft liggen.’ Hoe sneller betrouwbare onderzoeksgegevens naar buiten komen – over bijvoorbeeld vaccinontwikkeling of het effect van maatregelen – des te eerder we van de pandemie en haar gevolgen verlost zijn. ‘Wetenschappelijke tijdschriften willen daar graag aan bijdragen.’

Toch kan de kortere doorlooptijd mogelijk ook de kwaliteit van publicaties onder druk zetten, schrijft Horbach in een publicatie op BioRxiv. BioRxiv is een zogeheten preprint-server waar wetenschappers een artikel alvast kunnen plaatsen voordat het door het peer-reviewproces heen is. Er zijn al meerdere corona-artikelen na publicatie bekritiseerd, valt bijvoorbeeld te lezen op retractionwatch.com, een website die discussies over discutabele publicaties nauwgezet volgt.

Geen extra experimenten

Mogelijk beïnvloedt de behoefte om corona-onderzoek zo snel mogelijk naar buiten te brengen het kritische gehalte van redacteuren en reviewers, denkt de onlangs gepromoveerde wetenschapssocioloog. Ook zijn er reviewers die van bepaalde tijdschriften niet meer om extra experimenten mogen vragen – deels om praktische redenen, omdat veel labs dicht zijn vanwege de coronacrisis. Zulk aanvullend onderzoek levert normaal gesproken al gauw een paar maanden publicatievertraging op.

Ook de concurrentie van medische preprint-servers zoals medRxiv kan een rol spelen bij het versnelde publicatieproces, denkt Horbach. ‘Op die sites verschijnen nu veel meer publicaties dan voor de pandemie, zodat resultaten snel beschikbaar komen. Iedereen gebruikt die ook meteen, van de WHO tot Donald Trump.’ De versies die vervolgens in vaktijdschriften verschijnen lijken als mosterd na de maaltijd te komen, ook al zijn ze voor publicatie wél door vakgenoten kritisch beoordeeld.

‘De kwaliteitstoetsing in peer-reviewed tijdschriften schiet nu mogelijk tekort’

Op zich zijn preprint-publicaties geen probleem, benadrukt Horbach, want wetenschappers zijn zich goed bewust van de beperkingen van dit soort publicaties. ‘Ik maak me er meer zorgen over dat de kwaliteitstoetsing nu mogelijk ook tekortschiet in peer-reviewed tijdschriften. Dat hebben mensen minder in het vizier.’

Horbach ziet er de ironie wel van in dat zijn artikel óók op een preprint-server staat, nog voor onafhankelijke kwaliteitstoetsing. ‘Het stuk ligt ter beoordeling bij een vaktijdschrift – daar raadden ze mij aan om het manuscript alvast op BioRxiv te zetten. Ik heb wel vertrouwen in de betrouwbaarheid van mijn onderzoek – collega’s in Leiden en Nijmegen hebben het van tevoren al gelezen. Ik kijk uit naar het reviewcommentaar, dat maakt een artikel alleen maar sterker.’