Halsoverkop vluchtte hoogleraar Boris Ivanov (74) maart vorig jaar vanuit Kyiv naar Nijmegen. Hij werd geboren in Siberië ten tijde van de Sovjet-Unie, maar woont al sinds zijn vijftiende in Oekraïne en heeft de Oekraïense nationaliteit. Sinds zijn vlucht is de natuurkundige gastonderzoeker op de afdeling van zijn collega’s in het Huygensgebouw. ‘Werk leidt af van nare gebeurtenissen.’

Het was een geluk dat hun appartement in Kyiv wanden vol boeken had, vertelt Boris Ivanov. Daarmee konden zijn vrouw en hij de raamkozijnen opvullen toen de Russische invasie begon. Gemeenteambtenaren hadden opgedragen om de ramen te beschermen, voor het geval er straatgevechten zouden komen. Dostojevski – ‘een van de grootste schrijvers ooit’ – bleek niet alleen goed voor de geest, maar ook nuttig als bescherming tegen kogels.

De 74-jarige natuurkundehoogleraar was niet rouwig om hun persoonlijke bibliotheek achter te laten, toen hij met zijn vrouw begin vorig jaar vluchtte. Boeken meenemen was toch geen optie, kleren namen alle plek in hun twee koffers in. Alleen een vuistgroot bronzen Boeddhabeeldje (een miniatuurversie van een beroemd beeld in Kamakura) griste hij net voor vertrek nog mee van de schoorsteenmantel. Een aandenken aan de bezoeken die hij bracht aan collega-wetenschappers in Japan.

Overlevingsstrategie

Via Lviv en Polen belandden de Ivanovs in Nijmegen, in een appartement op loopafstand van de campus. Sindsdien draait de natuurkundige mee als gastonderzoeker op de afdeling vastestoffysica. In een huiselijk aandoend zitje daar, op de eerste verdieping in het Huygensgebouw, vertelt hij hoe zijn leven sinds vorig jaar radicaal op zijn kop staat.

Ivanov praat rustig en zachtjes in het Engels, met een Russisch accent. Zijn woeste witte baard geeft hem het uiterlijk van een stereotiepe wetenschapper. Geregeld lacht de hoogleraar een beetje – humor en relativering lijken zijn manier om de zwaarte van de huidige gebeurtenissen wat lichter te doen lijken. Natuurkundig gezien onmogelijk, maar als overlevingsstrategie onmisbaar.

Waarom bent u juist hiernaartoe gekomen?

‘Een paar jaar geleden nodigden Theo Rasing en Alexey Kimel (Nijmeegse hoogleraren natuurkunde, red.) me al uit om hierheen te komen, via het Radboud Excellence Initiative. Ik werk al lang met hen samen, onze eerste gezamenlijke publicatie stamt uit 2009. En Dmytro Afanasiev, die hier universitair docent is, was ooit een afstudeerstudent van mij in Kyiv. Vanwege corona ging dat bezoek eerder niet door, nu nodigden ze me opnieuw uit. Ik voel me thuis hier, vanwege mijn vrienden op de afdeling en de Europese sfeer.’ Lachend: ‘Meer dan in de Verenigde Staten. Op sommige universiteitscampussen daar moet je 10 kilometer reizen om een plek te vinden waar je ergens buiten mag roken.’

Wat was het moment dat u besloot te vluchten?

‘In eerste instantie voelde ik niet echt gevaar. De oorlog begon namelijk niet vorig jaar pas, maar al in 2014 (in Donetsk, Luhansk en de Krim, red.). Dat het Russische leger ook de rest van het land binnenviel, was surrealistisch. Op een gegeven moment werd de sfeer op straat steeds grimmiger. Er liepen mensen rond met wapens, maar het was onduidelijk of ze militairen waren of niet – ze droegen geen uniform. Het voelde onveilig, vooral voor kinderen, zoals onze kleinzoon. Toen besloten we te vluchten. Onze zoon heeft ons met de auto naar Lviv gebracht, vandaaruit zijn we met de bus naar Polen gegaan. Hijzelf kon niet het land uit, dat mogen alleen mannen ouder dan zestig.’

Hoe gaat het met uw zoon en andere familie daar?

‘Gelukkig heeft hij nog niet te hoeven vechten, omdat hij bij een mensenrechtenorganisatie werkt van de Verenigde Naties. Die organisatie helpt al jaren vluchtelingen uit gebieden als Azië en Afrika met juridische zaken in Oekraïne. Op dit moment zijn ze vanzelfsprekend vooral bezig met problemen die door de oorlog ontstaan. Afgezien van mijn zoon heb ik geen directe familie in Oekraïne. Mijn ouders overleden 30 jaar geleden al, mijn zus en broer zijn er helaas ook niet meer.’

Uw culturele achtergrond is Russisch, het is ook uw moedertaal. Maakt dat de huidige situatie ingewikkeld?

‘Oekraïne heeft politiek gezien altijd tussen Rusland en Polen ingeklemd gezeten, tussen de orthodoxe en de katholieke invloedssfeer. Door mijn culturele achtergrond heb ik nooit een sterk onderscheid gevoeld tussen Oekraïners en Russen. Veel Oekraïners hebben Russische familie en andersom. Ik gaf ook in het Russisch college op de universiteit. In een andere taal kan ik minder goed nadenken (lacht).’

‘In het verleden waren dat soort dingen nooit een probleem, nu wel. Je ziet dat standbeelden van Russische kunstenaars vernietigd worden in Kyiv, zoals van de beroemde dichter Poesjkin. Scholen hebben Russische literatuur in de ban gegaan. Het is een extreem gevoelig onderwerp, daarom vermijd ik discussies liever.’ Lachend: ‘Straks schieten ze misschien alsnog op ons appartement, vanwege de Russische auteurs van de boeken voor de ramen.’

‘Naar Rusland gaan tijdens de oorlog zou ontzettend fout voelen’

 Heeft u overwogen naar Rusland te vluchten, gezien uw culturele achtergrond?

‘Ik kan me niet voorstellen om naar Rusland te gaan tijdens de oorlog. Dat zou ontzettend fout voelen. In mijn opvoeding heb ik geleerd dat een verrader zijn zo’n beetje het ergste is wat er is.’

Ivanov is hoogleraar theoretische natuurkunde en gespecialiseerd in de vastestoffysica. Hij is lid van de Oekraïense Academie der Wetenschappen, het belangrijkste onderzoeksinstituut van het land. Ook internationaal staat hij aan de top van zijn vakgebied, laat collega Theo Rasing weten. Ivanov heeft samenwerkingen in Europa, de VS en Japan en publiceert geregeld in vooraanstaande vakbladen als Nature Physics en Science – ook samen met Nijmeegse wetenschappers.

Zijn onderzoek gaat over magnetisme. Of, iets specifieker, over hoe eigenschappen van atomen in een materiaal veranderen als je ze magnetisch maakt. Met name aan de zogeheten spin van atomen, kort door de bocht gezegd hun draairichting, doet Ivanov veel werk. Theo Rasing: ‘Zijn boeken daarover zijn de eerste die ik aanraad aan beginnende promovendi.’

U doet nog altijd onderzoek, ook al bent u de pensioenleeftijd al gepasseerd.

‘Ja, het is onderdeel van mijn identiteit.’ Grinnikend: ‘Bovendien ben ik voor het leven gekozen als lid van de Oekraïense Academie der Wetenschappen, dus ik moet wel doorgaan. Als theoreticus is dat ook makkelijk. Veel meer dan mijn blocnote hier en een pen heb ik niet nodig. Dat was een geluk bij een ongeluk, toen ik moest vluchten.’

 Is theoretisch onderzoek doen lastiger, naarmate je ouder wordt?

‘Als je jong bent, ben je krachtiger. Je brein werkt dan sneller en je hebt ook meer lef. Maar als je ouder bent, heb je weer meer ervaring. Ik zie daardoor sneller raakvlakken met andere vakgebieden als ik met een probleem bezig ben. En het leuke aan lang onderzoek doen is dat ik nu meemaak dat sommige van mijn theorieën eindelijk experimenteel worden bewezen, omdat de benodigde apparatuur er eerder gewoonweg niet was.’

‘Werk vormt een goede afleiding van nare gebeurtenissen’

Wat gebeurt er momenteel nog in Oekraïne op het gebied van wetenschap?

‘Iedereen is gedeprimeerd, maar het onderzoek gaat zo goed en kwaad als het kan door, vooral theoretisch werk. Veel experimenten liggen wel stil, net als onderwijs. Maar mijn vrienden in Kharkiv geven nog steeds het vakblad Low Temperature Physics uit. Werk vormt ook een goede afleiding van nare gebeurtenissen, anders word je gek. Een paar jaar geleden verloor een goede vriend van mij, die wiskundige is, een dierbaar persoon. Hij vroeg mij toen of ik alsjeblieft een goed wetenschappelijk probleem voor hem kon vinden om op te lossen. Die raad probeer ik ook nu hier op te volgen.’

Hoe ziet u de toekomst?

‘Mijn leven is plots 180 graden veranderd. Opeens leef ik hier in Nijmegen, op mijn 74^e, met een ongewisse toekomst. Vooral mijn vrouw heeft het moeilijk, het is erg lastig voor haar dat ze haar zoon niet kan zien. Ze is ook natuurkundige en heeft nog wat samenwerkingen lopen met collega’s in het Institute of Physics in Kyiv. Ook leest ze veel, maar dat kun je ook niet 24 uur per dag doen.’

‘Ik zie niet hoe er een goed einde kan komen aan dit conflict, nu er over en weer wapens aangevoerd blijven worden. Soms droom ik dat de oorlog voorbij is. Maar dat kan denk ik pas echt als er een verdrag ligt dat ieders veiligheid garandeert.’