Kinderen die uit de pas lopen, krijgen in Nederland een aanpak op maat. En je loopt hier al snel uit de pas, merkt kinder- en jeugdpsychiater Rutger Jan van der Gaag. 

Als Rutger Jan van der Gaag op een feestje vertelt over zijn werk met kinderen met ADHD en autisme, knikken zijn toehoorders begrijpend. “Mijn nichtje heeft het ook”, zeggen ze dan, of: “Mijn oom kreeg onlangs de diagnose”. Dat was wel anders toen hij veertig jaar geleden begon als kinder- en jeugdpsychiater: geen mens had nog van ADHD en autisme gehoord.

Van der Gaag ziet het als een teken dat hij en zijn collega’s goed werk hebben verricht. “Ik kan me nog de tijd herinneren dat mensen zeiden: ‘Die kinderen zijn gewoon niet goed opgevoed, ze hebben discipline nodig’.” Inmiddels is wel duidelijk dat kinderen met ADHD niet gewoon drukke kinderen zijn. “Ze zitten biologisch anders in elkaar. Als je ze een polsband geeft met een bewegingsmeter, dan blijken ze niet alleen overdag op school en ’s avonds thuis, maar ook ’s nachts veel meer te bewegen dan gemiddeld. Dat heeft te maken met erfelijke kwetsbaarheid.”

Sommen
Tegelijk ziet de psychiater meer mensen met ADHD of autistische trekken vastlopen. Een op de vijf lukt het niet om mee te draaien op het werk of op school. “Dus alle hoogleraren aan de Radboud Universiteit die autistische trekken hebben, varen daar waarschijnlijk wel bij. Alle CEO’s en alle ingenieurs die autistische trekken hebben, varen daar wel bij. Anders zouden ze op dat niveau ook niet kunnen functioneren. Maar het aantal mensen dat ermee vastloopt, is verdrievoudigd in de afgelopen veertig jaar.”
Van der Gaag verhaalt over zijn oude klas in het Engeland van de jaren vijftig, het St. Davids College in Kent, waar hij opgroeide. En over Mrs. Webster, die haar eigen manier had om om te gaan met Ricky, het beweeglijkste jongetje van de klas. “Er viel niets te beleven in onze klas”, herinnert Van der Gaag zich. “Je zat in een rij en maakte sommen.” Maar de spring-in-‘t-veld had een aparte regeling met Mrs. Webster: als hij zijn rijtje sommen af had, liep hij de klas uit en rende het schoolgebouw drie keer rond. Of: hij snelde weg om de schoolmelk op te halen. “Onze juf zorgde er wel voor dat Ricky altijd wat te doen had.”

Cambridge
Of neem het klasgenootje met de autistische trekken. “Dat was een ongelooflijk slimme jongen, die wist indrukwekkend veel van de geschiedenis. Goed, hij kon niet sporten en werd ook wel gepest, maar op school kreeg hij de ruimte om zijn interesse te volgen. Soms zat hij urenlang met zijn neus in de boeken.”

Op een reünie van de school ontmoet Van der Gaag hem opnieuw. Hij blijkt na een studie aan de universiteit van Cambridge te werken als directeur van een groot archief in Engeland. De man is er zelf van overtuigd dat hij het syndroom van Asperger heeft, maar het gaat hem goed. Hij trof een begripvolle vrouw en heeft twee kinderen met haar. Van der Gaag: “Maar het drama was dat – terwijl de eigenaardigheden van de hoogleraar op school altijd werden gewaardeerd – hij en zijn vrouw inmiddels verwikkeld waren in een slopende procedure om aan te tonen dat hun zoon geschikt was voor het gewone onderwijs.” De zoon, met dezelfde erfelijke aanleg als zijn vader, had de diagnose ‘autistische stoornis’ gekregen, omdat hij die nodig had om extra begeleiding te krijgen. En die begeleiding had hij weer nodig om op zijn school te kunnen blijven. “Niemand die dacht: ‘Die jongen heeft gewoon een eenzijdig talent, laten we kijken hoe we hem kunnen helpen dat talent te ontplooien’.”

Pas toen zijn eigen kinderen naar de basisschool gingen, zag Van der Gaag met eigen ogen dat er iets fundamenteels was veranderd in het onderwijs. “Ze zaten in van die combinatieklassen. Terwijl de juf van groep 5 een boeiende uitleg gaf over geschiedenis, moest groep 4 sommen maken. En die sommen stonden niet in rijtjes, nee dat was een heel verhaal. Zie dat maar eens te lezen met al die geluiden om je heen. Als je ook maar een beetje moeite hebt om je te concentreren, dan heb je het in zo’n klas verdomd lastig.”
Hij wil maar zeggen: het is best veel gevraagd, zeker voor kinderen met ADHD of met autistische trekken, om je in een moderne, prikkelrijke omgeving staande te houden. Vooral als de juf of meester ook nog verwacht dat je je conformeert aan de groep.
Van der Gaag bezoekt vanaf de jaren negentig steeds vaker scholen. In de klas geeft hij advies op maat over de condities waaronder kinderen met ADHD en autistische stoornissen floreren. Hij merkt dat het zijn jonge patiënten goed doet dat er iemand voor hen opkomt.

Lastpak
Dan ontdekt hij iets dat grote indruk op hem maakt. Hij is inmiddels bestuurslid van een jeugdzorgorganisatie in Overijssel, met scholen voor speciaal onderwijs. “Toen ik daar begin jaren negentig startte, hadden wij driehonderd leerlingen. Tien jaar later waren het er al 2500. Het speciaal onderwijs groeide en groeide maar.” Hij kwam erachter, het was inmiddels 2005, dat in Nederland 17 procent van de leerlingen ‘zorgleerlingen’ zijn, met een indicatie voor het speciaal onderwijs en dat is volgens hem tot op de dag van vandaag niet anders. Terwijl dit percentage in de rest van Europa niet uitkomt boven de 3 à 4 procent. “Dat hebben wij in Nederland zo maar laten gebeuren!”, zegt hij met verontwaardiging in z’n stem. “Al die kinderen die maar een beetje uit de pas liepen, al die kinderen waarvan men ook maar eventjes dacht ‘wat een lastpak is dat toch’ of ‘die kan niet goed meekomen’, hebben we hup naar het speciaal onderwijs gestuurd of via een rugzak extra begeleid. In plaats van te gaan nadenken wat er mis is met ons onderwijs. En ik denk dat dat speciaal onderwijs voor sommige kinderen heus een weldaad was, ze hadden daar tenminste niet meer het gevoel dat ze stom of dom waren. Maar het is ook beschamend dat in ons land een op de zes kinderen speciaal onderwijs krijgt. Dan is er something rotten in the Kingdom of the Netherlands.”

Kinderen die uit de pas lopen, krijgen in Nederland een aanpak op maat. Dat is in een geïndividualiseerde samenleving als de onze misschien niet vreemd, maar wel onwenselijk, vindt Van der Gaag. Want het gaat in feite om een natuurlijke variatie. “Zet honderd kinderen op een rij. Dan heb je een paar hele kleintjes, een paar hele groten, maar de meesten zitten daar tussenin. Dat noemen we de gausscurve. Zo zit al het leven in elkaar: planten, dieren – overal heb je een grote middenmassa en extremen. De kunst is dat wij met al die diversiteit leren leven.”

Leonardoschool
Het heeft er alle schijn van dat we dat niet doen. Sterker: we proberen het niet eens. Neem de aanpak van hoogbegaafde kinderen. “In plaats van te denken ‘Goh, wat fijn dat we zulke slimme kinderen hebben, naast kinderen die moeilijk meekomen, laten we daar gebruik van maken: de kinderen die snel leren, zetten we in als hulp voor kinderen die minder snel leren. Dat is voor de kinderen die hulp krijgen ontzettend leuk, want het schept een heel andere band met hun klasgenoot, en voor degene die altijd alles begrijpt gaat een wereld open, want die ziet nu opeens hoe het kan dat sommige klasgenoten niet meteen door hebben dat dertig appels keer drie negentig appels is. Hij of zij leert zich te verplaatsen in die ander. Maar als jij op een Leonardoschool zit en je bent al op je negende bezig met stof van de derde klas middelbare school, dan wordt het verschil met je leeftijdgenoten alleen maar groter.”

Jammer, vindt de psychiater, dat we in Nederland niet kijken hoe we de ‘eigenaardigheden’ van kinderen kunnen inpassen in de klas, zodat er solidariteit ontstaat, begrip voor elkaar. Vergeet niet dat kinderen een natuurlijke neiging hebben om elkaar te helpen, zegt hij, en vaak creatief zijn in het bedenken van oplossingen.

“Als we een afwijking constateren, kijken we nu niet hoe we dat samen kunnen oplossen, zoals je in een team denkt: de een is groot en sterk, de ander klein en snel, laten we daar gebruik van maken. Binnen het team gaan we ook niet zeggen tegen de jongen die klein en snel is: ‘Doe jij maar of je groot en sterk bent’. Nee, je maakt binnen het team gebruik van ieders sterke punten. Nu lijkt er een soort norm waaraan iedereen moet voldoen en als ze dat niet doen, gaan we individuele hulp bieden, zodat je op je zestiende als een bolleboos naar de universiteit kunt gaan. Of als moeilijk lerend kind naar het speciaal onderwijs.”

Maar u doet als psychiater toch ook mee aan die trend? U geeft kinderen medicijnen zodat ze een gangbaar sociaal gedrag vertonen.
Van der Gaag neemt zijn bril af en laat ‘m door zijn vingers glijden. “Ik ben een ouwe vent, ik kan niet meer zonder bril lezen. Als jij dan zegt: ‘Een bril is medicalisering, dat moet je niet willen, doe maar gewoon wat meer je best’, maak je het me wel lastig. Ik ben namelijk ontzettend blij dat ik een bril heb. Ik kan me aanpassen aan het dagelijks leven omdát ik een bril draag.” De psychiater zet zijn bril weer op en leunt naar voren. “Als ik kinderen een op hun lengte en gewicht aangepaste hoeveelheid methylfenidaat geef (een middel dat hun aandacht stimuleert, zoals ritalin, red.), die ze kunnen gebruiken op momenten dat hen dat uitkomt, heb ik het idee dat ik ze een dienst bewijs. Ik probeer zo’n kind in een toestand te brengen waarin hij met zijn eigenaardigheden goed kan leven.”

Mrs. Webster verwachtte niet dat het beweeglijke jongetje, zoals de rest van de klas, uren stil zou zitten in de schoolbank. Maar dat was in een tijd dat er plek was voor afwijkend gedrag en ook de verwachtingen van ouders minder hoog lagen. Van der Gaag hoopt een halt toe te roepen aan het groeiend aantal mensen met ADHD en autistische trekken dat vastloopt. “Laten we in godsnaam kijken of wij in onze maatschappij, met behulp van alle kennis en verworvenheden, kunnen zorgen voor een aanbod van onderwijs en werk dat maakt dat mensen met ADHD en autisme gewoon een plek kunnen vinden.”

Maar het begint natuurlijk allemaal met een juf als Mrs. Webster. De kinder- en jeugdpsychiater hoopt op meer van zulke gerespecteerde leerkrachten. “Mensen die kijken hoe ze kunnen zorgen voor een onderwijsklimaat in de klas dat recht doet aan de eigenaardigheden van de kinderen.” / Martine Zuidweg

Bio
Naam: Rutger Jan van der Gaag (1950)
Groeit op: in Engeland, verhuist als hij negen jaar is naar Frankrijk en na zijn baccalauréat (eindexamen) komt hij in 1968 naar Nederland
Opleiding: geneeskunde aan de Universiteit Utrecht, daarna opleiding tot huisarts en vervolgens psychiater
Oratie: Samen verdiepen… of koppie onder – Kinder- & Jeugdpsychiatrische diagnostiek en classificatie (2002)
Functie: hoogleraar Klinische kinder- en jeugdpsychiatrie