OPINIE - Het eerste tv-debat tussen president Trump en zijn rivaal Biden was 'een weinig verheffende vertoning dat het niveau van ruziën op het schoolplein maar nauwelijks ontsteeg'. Dat concludeert Peter van der Heiden, politicoloog en docent Amerikaanse politiek aan de Radboud Universiteit. Hij legt uit waarom je beter kunt spreken van Verdeelde Staten dan van Verenigde Staten.

Vannacht ging het eindelijk weer los, het grootste politieke spektakel ter wereld. Anders dan voorgaande jaren natuurlijk, maar zeker niet minder spannend. Door de coronabeperkingen traden zittend Republikeins president Donald J. Trump en zijn Democratische uitdager – met zijn 77 jaar officieel Joseph Biden junior genoemd – tegen elkaar ten strijde in een vrijwel lege arena. Tegelijkertijd wisten ze het oog van vrijwel de gehele wereld op hen gericht.

De twee oudste kandidaten ooit vechten om de leiding over een land dat aan het instorten is. Je moet die failliete boedel maar willen besturen.

Economische klappen

Want veel eer lijkt daar in ieder geval op de korte termijn niet aan te behalen. De Verenigde Staten zijn, hoewel relatief laat door het coronavirus getroffen, niet in staat geweest zich goed voor te bereiden op de pandemie en zijn in aantallen slachtoffers zowel relatief als absoluut het zwaarst getroffen land ter wereld. De economische klappen die het land daarvan gekregen heeft, leverden een werkloosheid op die zelfs nog hoger was dan in de crisis van de jaren dertig – al is de werkgelegenheid ondertussen alweer flink bijgetrokken.

En als klap op de vuurpijl staan de partijen zo gepolariseerd tegenover elkaar dat je misschien beter kunt spreken van Verdeelde Staten dan van Verenigde Staten. Jong staat tegenover oud, zwart staat tegenover wit en plattelanders staan tegenover stedelingen. Deze verdeeldheid loopt grotendeels gelijk op met de tweedeling in partijen, wat we natuurlijk in veel meer landen zien, maar in Amerika is het nu extreem.

Het is niet enkel zo dat Democraten en Republikeinen het niet met elkaars standpunt eens zijn, nee, ze beschuldigen elkaar ervan dat ze niet patriottistisch zijn, in essentie dus dat de tegenpartij bestaat uit een stelletje landverraders. Een explosief mengsel in een land waar meer wapens zijn dan inwoners…

Stabiele minderheid

Die extreme polarisatie zie je sterk terug in alle opinie-onderzoek. Al vanaf het moment dat Trump geïnaugureerd werd als de vijfenveertigste president van de Verenigde Staten, wordt hij gesteund door een tamelijk stabiele minderheid van rond de 43 procent.

Een even stabiele meerderheid van zo’n 53 procent is het niet eens met de wijze waarop Trump zijn taak uitoefent. Overigens, slechts twee presidenten behaalden een slechtere score: George H.W. Bush en Jimmy Carter, die beiden hun herverkiezing verloren. Ook de voorspelde stembusuitslag is al maandenlang stabiel: Biden zou ongeveer 50 procent van de stemmen halen, Trump zo’n 43. De uiterst betrouwbaar gebleken statisticus Nate Silver geeft Biden 78 procent kans op het presidentschap, tegen 21 voor Trump.

‘Dit jaar zijn de verkiezingen veeleer een referendum, een volksraadpleging over de vraag hoe Trump het heeft gedaan’

Nu zeggen dit soort percentages niet zoveel in Amerika, zoals de verkiezingen van 2016 lieten zien. Hillary Clinton stond maandenlang nog veel verder voor op Trump en had op een bepaald moment zelfs zo’n 82 procent kans om te winnen – om met lege handen achter te blijven op de verkiezingsdag. Dat is waar Republikeinen zich aan vasthouden (waarom zouden de opiniepeilers het nu beter doen dan vier jaar geleden?) en waar Democraten voor vrezen, al gaan zij ervan uit dat huidige situatie genoeg verschilt van die van 2016 om ook een andere uitkomst te geven.

Negatieve keuze

Hadden vier jaar geleden beide kemphanen een fors negatieve likability, dit keer zijn er (veel) meer mensen die Trump onsympathiek vinden dan die hem wel mogen. Biden heeft een positieve likability, een groot verschil met Hillary Clinton in 2016, toen veel Amerikanen het idee hadden te moeten kiezen tussen ‘the lesser of two evils’ – en voor velen was dat liever Trump met zijn belofte om alles anders te gaan doen en het politieke moeras leeg te pompen dan Clinton, die met haar echtgenoot Bill juist de verpersoonlijking was van dat door Wall Street gedomineerde moeras. Die per definitie negatieve keuze ligt nu niet voor.

Dit jaar zijn de verkiezingen veeleer een referendum, een volksraadpleging over de vraag hoe Trump het heeft gedaan als president. Het gaat om de vraag of hij zijn beloftes is nagekomen, of hij de macht van de gewone man in Washington DC heeft versterkt ten koste van de gevestigde orde, of hij voldoende heeft gedaan tegen de verspreiding van corona, etcetera. Dat soort vragen, naar de effectiviteit van een president, staan altijd centraal. Reagan vroeg het al, in 1980: ‘Vraag uzelf af, bent u beter af dan vier jaar geleden?’

Maar dit keer gaat het vooral om iets anders, namelijk om de persoon van de president en het effect dat hij heeft op het land en de wereld. Het draait dit keer hoofdzakelijk om de vraag of Amerika een president wil die op zijn minst zal proberen om te verbinden, om de polarisatie tussen al die tegenover elkaar staande groepen te verminderen, of een president die de tegenstellingen alleen maar aanwakkert. Om de vraag of Amerikanen nog vier jaar lang geconfronteerd gaan worden met een president die op het internationale toneel letterlijk wordt uitgelachen. Of ze nog eens een president willen die – de Washington Post houdt het bij – gemiddeld één keer per wakend uur liegt (de teller staat op meer dan 18.000 leugens).

Slechtste president ooit

Het antwoord op die vraag ligt voor velen muurvast. De overgrote meerderheid van het Amerikaanse electoraat lijkt zijn keuze allang gemaakt te hebben. In de cultuuroorlog die de Amerikaanse verkiezingen zijn, zijn de loopgraven allang gegraven – en een debat zoals vannacht zal daar weinig meer aan veranderen.

En dat is maar goed ook, want dat debat was een weinig verheffende vertoning dat het niveau van ruziën op het schoolplein maar nauwelijks ontsteeg. Trump liet zich weer vanouds zien als bullebak door bot door Biden (en de presentator) heen te spreken en Biden wist zich daar niet altijd goed raad mee, wat uitspraken opleverde als ‘het is heel lastig iets te zeggen met deze clown’ en ‘je bent de slechtste president die dit land ooit heeft gehad’.

‘Het leverde het beeld op van een presentator die geen idee had hoe hij dit debat moest leiden’

En het leverde het beeld op van een presentator die geen idee had hoe hij dit debat moest leiden en hoe hij Trump in bedwang moest houden. De meest gehoorde zin van de presentator was ‘let him finish, sir’; op een gegeven moment stelde hij maar voor van plaats te ruilen met de president, zodat Trump ook gespreksleider zou zijn.

Ik zou geen absolute winnaar kunnen aanwijzen, al was Bidens erkenning van het door zijn zoon overwonnen drugsprobleem – ter sprake gebracht door Trump om hem te diskwalificeren – hartverwarmend en scoorde hij punten met zijn opmerking dat hij geen vraag had gehoord in het geraaskal van de president.

Geen winnaar dus, maar dat hoeft ook niet. Veel effect hebben dit soort debatten doorgaans toch niet, en dit jaar gaat het ook helemaal niet over de inhoud. De ziel van Amerika is de inzet, volgens Biden – en daar is ook Trump het mee eens. Al zijn beide kemphanen, met hun achterban, ervan overtuigd dat de ziel van hun opponent allang verkocht is aan de duivel.

En dan is het ook nog maar de vraag of de verkiezingen op 3 november überhaupt wel een president gaan opleveren, want Trump liet weer flink doorschemeren dat hij poststemmen gaat aanvechten bij het Hooggerechtshof en riep ondertussen zijn achterban vast op om een eventueel verlies niet zo maar te accepteren.

Het gaan nog een paar interessante weken worden tot 3 november – en misschien nog wel lange tijd daarna.