Geen ziekenhuis ter wereld behandelt patiënten met huidkanker zoals het Radboudumc dat doet. Met speciale afweercellen die de patiënt zelf produceert. En een apparaat dat ze uit miljarden andere cellen vist. Onlangs is een grootschalig onderzoek gestart naar de effectiviteit.

Daar staat-ie dan: het apparaat dat de Nijmeegse behandeling van huidkanker zo uniek maakt. Een meter breed en een halve meter in de hoogte. Met voorop een minicentrifuge, die in verbinding staat met een grote zak lichtrood gekleurd bloed. De zak telt maar liefst twintig miljard witte bloedcellen, die zorgen voor de afweer in het lichaam. Het apparaat weet uit al die witte bloedcellen de crème de la crème te vissen: de dendritische cellen. Het zijn de veiligheidsexperts onder de afweercellen, zij die het veiligheidsbeleid uitstippelen. Ze geven de doorsnee witte bloedcellen, die opereren als agent in de straat, belangrijke aanwijzingen om de crimineel – hier: een tumorcel – te pakken en uit te schakelen.

‘Wij zijn de enigen ter wereld die de cellen direct uit het bloed halen.’

Het apparaat bleek het ei van Columbus bij de aanpak van kanker met behulp van het eigen afweersysteem. Het Radboudumc behandelt al twintig jaar patiënten met afweercellen. Experimenteel en dus op kleine schaal, maar lang genoeg om te ervaren hoe belangrijk de kwaliteit van de veiligheidsexperts is in het gevecht met de tumor. ‘Wij zijn de enigen ter wereld die de cellen direct uit het bloed halen’, zegt hoogleraar Translationele tumorimmunologie Jolanda de Vries, die er vanaf het eerste uur bij was.
Vóór het apparaat er was, kweekten De Vries en haar collega’s in hun lab dendritische cellen uit andere bloedcellen. Ook die hadden wel een effect bij patiënten met huidkanker. Maar toen ze de cellen direct uit het bloed van die patiënten haalden en ze daarna bewerkten in het lab, zagen ze een duidelijk verschil. ‘Met deze patiënten ging het beter dan met de voorgaande groepen. Waarschijnlijk kan de natuur het uiteindelijk toch veel beter dan wij. En: het is gemakkelijker om cellen te isoleren dan om ze opnieuw te maken. Eerst waren we zeven tot negen dagen bezig, nu twee tot drie.’

Tumorcellen
Een à twee op de honderd witte bloedcellen is een dendritische cel. Pik ze er dan maar even uit. Een Duitse fabrikant bracht in 2012 het apparaat, een zogenaamde Clinimacs Prodigy, op de markt. Stop twintig miljard witte bloedcellen in de prodigy, zoals de laboranten ‘m noemen, en de dendritische cellen komen er een tijdje later in een aparte plastic zak uit. In het Nijmeegse lab voor tumorimmunologie voegen analisten vervolgens eiwitten toe om de veiligheidsexperts nog wat slimmer en sterker te maken. Daarna spuiten artsen van de afdeling medische oncologie ze terug in het lichaam van de patiënt, in de hoop dat ze de daar aanwezige witte bloedcellen aanzetten tot het opruimen van de tumorcellen. De patiënten krijgen het vaccin eerst drie keer om de twee weken ingespoten en na een half jaar nog eens. Als de kanker uitblijft, geven de artsen nog drie keer een injectie. De resultaten zijn bemoedigend: de tumor blijft vaker weg of verdwijnt. Als De Vries en haar collega’s na een paar weken in een huidtest zien dat het aantal afweercellen groeit, weten ze eigenlijk al dat het wel goed zit.

Het is heel lastig om geld te krijgen voor grootschalig onderzoek met een medicijn dat nog niet bewezen effectief is.

Maar het vaccin is nooit getest op een grote groep mensen. Ook vanwege de hoge kosten: ruim 60.000 euro per patiënt. Toch kon het Radboudumc begin januari starten met grootschalig onderzoek, want de behandeling wordt tijdelijk vergoed door de basisverzekering.

De behandeling wordt voor vijf jaar vergoed. Hoe belangrijk is dat voor jullie?
De Vries: ‘Heel belangrijk, omdat het ons de gelegenheid geeft het effect bij veel meer mensen te onderzoeken. Je kunt wel in een kleine studie hebben gezien wat het voor patiënten doet, maar als je bij veel patiënten aantoont dat het effect ook echt statistisch significant is, dan pas kun je zeggen dat het werkt. Alleen: het is heel lastig om geld te krijgen voor grootschalig onderzoek met een medicijn dat nog niet bewezen effectief is. Het is eigenlijk te duur voor de gangbare subsidieverstrekkers en de basisverzekering vergoedt normaal alleen behandelingen die zich helemaal hebben bewezen. Dat we de studie nu uitvoeren op kosten van de basisverzekering is echt bijzonder. Uniek in Europa voor zover ik weet. Nog niet zo lang geleden hield ik in Brussel een voordracht op een patiëntencongres. Toen ik over onze studie vertelde, reageerden patiënten heel enthousiast: dat wilden ze ook wel. Het zou hen in elk geval eerder toegang geven tot veelbelovende medicijnen.’

 

Als de behandeling effectief blijkt, dan beslist het ministerie van Volksgezondheid of de behandeling definitief wordt opgenomen in het basispakket. Wanneer is-ie effectief?
‘We behandelen 210 huidkankerpatiënten bij wie de lymfeklieren met uitzaaiingen zijn verwijderd. Zij zijn op dat moment tumorvrij, maar hebben 50 procent kans dat de kanker terugkomt. Bij deze patiënten werkt het immuunsysteem beter dan bij patiënten bij wie de tumor nog in het lichaam zit. Tumorcellen zorgen goed voor zichzelf: ze onderdrukken het afweersysteem zodat zijzelf kunnen overleven. Als je de tumorcellen eruit hebt, dan heb je toch weer wat minder onderdrukking en verwachten we dat onze behandeling beter aanslaat. We hebben afgesproken dat de behandeling effectief is als bij de behandelde patiënten de ziekte langer uitblijft dan bij de controlegroep. Concreet: als in vergelijking met de placebogroep 20 procent meer patiënten na twee jaar kankervrij is.’

En er zijn dus ook patiënten die een placebo krijgen?
‘Ja, dat is lastig, maar het is nu eenmaal de manier waarop we in Nederland beoordelen of een medicijn werkt of niet. De wens van de patiënten die meedoen was wel dat ze een grotere kans zouden maken op het vaccin. Daarom hebben we ervoor gekozen twee derde van de patiënten het vaccin te geven en maar een derde het placebo. Overigens weet zowel de dokter als de patiënt niet wat-ie krijgt.’

Het mooie van de behandeling is dat er – ook omdat het vaccin bestaat uit eigen lichaamscellen – nauwelijks bijwerkingen zijn. Patiënten krijgen geen haaruitval en zijn niet misselijk. En de kankerpatiënten die herstellen, hebben het idee dat ze daar zelf aan hebben bijgedragen, is de ervaring van De Vries. ‘Na de enorme teleurstelling van ‘dat dit mij overkomt’ zien ze dat hun lichaam in staat blijkt de ziekte zelf aan te pakken.’

Dit artikel verscheen eerder in Vox magazine die je hier online kunt lezen