Academici zouden helder Nederlands moeten schrijven en studenten mogen best ouderwets woordjes stampen om hun taalvaardigheid te verbeteren. Schrijver Adriaan van Dis krijgt woensdag een eredoctoraat van de Radboud Universiteit vanwege zijn verdiensten als ‘ambassadeur voor het leren van talen en culturen’. Een interview over zijn liefde voor taal.

Adriaan van Dis (75) zit thuis achter zijn computer. Als hij op exact het afgesproken tijdstip – ‘hallo, hier ben ik hoor’ – inlogt bij Zoom, verontschuldigt hij zich voor het feit dat we misschien een dweilorkest op de achtergrond kunnen horen. Het is vandaag Koningsdag, buiten gaat Amsterdam uit z’n dak.

Literaire onderscheidingen had u al, een academische eretitel nog niet. Wat betekent dit eredoctoraat voor u?

‘Als je wordt meegedeeld dat je een eredoctoraat krijgt, ben je natuurlijk verlegen en vind je dat eervol. Diezelfde nacht in bed denk je: maar ik ken veel geleerdere schrijvers, dus dan begin je te twijfelen. Daarna volgt: ja maar ik vind het ook leuk om naar scholen te gaan en mensen te enthousiasmeren. Ik vind het leuk om te zeggen dat lezen je meer burgerschap geeft, dat je door te lezen je wereld groter kan maken. Dat dat niet allemaal makkelijk is, maar het leven is nu eenmaal niet makkelijk. Door dat te propageren laat ik me misschien ook een beetje voor het karretje spannen van Nijmegen Taalhoofdstad, maar dat doe ik graag.’

U heeft straks die oorkonde en een cape, en dan?

‘En dan? Ha! Naast je schoenen lopen natuurlijk!’ (Lacht.)

Heeft u een actieplan om dat eredoctoraat om te zetten in daden?

‘Nou, er zit een actieweek aan vast in Nijmegen. Ik ga allerlei dingen doen met studenten. Ik hoop dat ze met velen komen luisteren naar mijn dankwoord, want ik richt me speciaal tot hén. (Van Dis buigt zijn hoofd naar de camera op zijn beeldscherm.) Tegelijkertijd legt zo’n eredoctoraat een bepaalde druk op je schouders, want opeens ben je dus de ambassadeur voor het leren van talen en culturen …’

Heeft u zelf het gevoel dat u die ambassadeur ook daadwerkelijk bent?

‘Zelden wordt iemand wakker, staat hij op en poetst hij zijn tanden met de gedachte: ik ben ambassadeur van het leren van talen en culturen en dat moet iedereen maar eens weten. Nee, natuurlijk niet! (Lacht). Zo zit een mens niet in elkaar.’

‘Wil je de toekomst begrijpen, lees dan eens wat.’

‘Tegelijkertijd merk ik, als ik het land in ga, dat er in mij nog een soort oude onderwijzer schuilt die zegt: luister, het leven is erg ingewikkeld en wordt steeds ingewikkelder. Wil je je nou een beetje harnassen, wil je de toekomst begrijpen, lees dan eens wat. Literatuur is een middel om de ander te begrijpen. Denk aan de kloof tussen stad en platteland, geïnformeerden en niet zo goed geïnformeerden of anders geïnformeerden, de kloof tussen Noord en Zuid. Hoe kijken ze in Afrika naar ons in Europa? Dat kun je allemaal lezen door gewoon eens een boek van een Afrikaanse schrijver te pakken.’

Is dat uw boodschap aan studenten?

‘De boodschap is dat we door kennis te maken met andere culturen ook de sentimenten begrijpen die in de wereld plaatsvinden. We zijn hier bijvoorbeeld allemaal erg betrokken bij de oorlog in Oekraïne en dan denken we automatisch dat dat voor heel de wereld geldt. In werkelijkheid leeft het vooral in Europa. In Afrika hebben de meeste landen tegen de sancties tegen Rusland gestemd, in India en China ook, en in heel Latijns-Amerika. Hoe komt het dat die mensen anders naar de oorlog kijken? Omdat die mensen ervaring hebben met Westerse bemoeienis zoals de kolonisatie.’

‘Wij hebben altijd gedacht dat we daar het goede deden. Tot zich opeens een andere stem liet horen, dankzij de sociale media en de literatuur. Dat is de stem van de gekoloniseerden, van mensen die zeggen: waar waren jullie tijdens de oorlog in de Hoorn van Afrika? Waar zijn jullie als in Afghanistan mensen moeten vluchten? De oorlog in Oekraïne is een witte oorlog. Ik zeg niet dat het juist is dat het Westen overal de schuld van krijgt, maar het is wel goed om kennis te nemen van die toon van rancune en verontwaardiging. Mijn boodschap is: stap uit je veilige, genoegzame cocon.’

De voertaal op universiteiten wordt steeds meer Engels. Wat vindt u van die ontwikkeling?

‘Ik vind het vreemd dat als je Nederlands studeert, je je scriptie in het Engels zou moeten inleveren. In the next chapter I’m going to prove that Ferdinand Bordewijk wrote Karakter, which was never translated... Sodemieter op, dat is toch merkwaardig. Ik kan me wel voorstellen dat bij studies als geneeskunde, biologie of economie veel Engels wordt gebruikt, maar als je Frans studeert moet je je scriptie gewoon in het Frans schrijven, als je Duits studeert in het Duits, als je Nederlands studeert in het Nederlands.’

‘Soms moet je gewoon een rijtje uit je kop leren, een beetje stampen met discipline en overhoringen’

‘Tegelijkertijd hoor ik niet bij de groep mensen die zich vastklampt aan de heiligheid van het Nederlands. Taal is een organisme. En als een land besluit langzamerhand de taal te verengelsen – het zij zo. In de negentiende eeuw hebben we ook honderden Franse woorden overgenomen. De grap is trouwens dat die vaak verkeerd worden gebruikt.’

Docenten doen geregeld hun beklag over het feit dat studenten zo slecht kunnen schrijven. Is die matige taalbeheersing erg of moeten docenten niet zo zeuren? Elke app heeft immers een spellingscheck.

‘Ik heb zelf een heel slecht spellingsgeheugen, dus ik ben heel blij met elke spellingscontrole. Nog steeds moet ik woorden opzoeken die ik al driehonderd keer heb opgezocht. Ik wou dat ik goed kon spellen, maar in mijn dyslectische hoofd is ergens een draadje verkeerd verbonden.’

‘Maar wat betreft de docenten: er wordt al sinds Aristoteles geklaagd over de staat van het onderwijs en dat alles teloorgaat, dus dat valt uiteindelijk wel mee. Ik ontmoet een heleboel slimme jonge mensen die veel meer weten dan ik wist op hun leeftijd en die veel kritischer kunnen denken. De hele wereld staat tot hun beschikking, via internet kunnen ze overal terecht dus dat is iets heel positiefs. Maar ik ben er ook voor dat je ouderwets dingen leert. Soms moet je gewoon een rijtje uit je kop leren, een beetje stampen met discipline en overhoringen. Bij mij werkt dat goed, ik ben een jongen die een stok achter de deur nodig heeft. Mijn hele leven zit vol met kleine disciplines. Hard werken, op tijd ergens zijn en je best doen, daar geloof ik in. Het scherpt je brein als je probeert de dingen goed te verwoorden en op te schrijven, dus gewoon hup taalonderwijs en hup overhoren. Het is ook léúk om ergens je best voor te doen. Hoe heerlijk is het als iets moeilijks is gelukt?’

Wat vindt u van het academisch taalgebruik? Onderzoekers gebruiken in een wetenschappelijke verhandeling heel andere taal dan schrijvers of journalisten.

‘Onmiddellijk afschaffen! Het is een houten korset. Ik zou zeggen: wees creatief en probeer zo oorspronkelijk mogelijk te zeggen wat je te zeggen hebt. Voor je het weet wordt taal besmettelijk en praat je allemaal in dezelfde zinnen. Luister naar Den Haag, daar beginnen alle politici hun zinnen met ‘het kan niet zo zijn dat’. Het woord ‘kostenplaatjes’ hoor je ook bij iedereen. Of denk aan die vreemde beeldspraak die werd gebruikt tijdens de coronacrisis, we begrepen er op den duur niets meer van! Dan ging het weer over dashboards, gek werd je ervan.’

‘In elke taal wordt een ander aspect van mijn karakter versterkt’

‘Het probleem bij academici is dat ze, zodra ze helder Nederlands gaan schrijven, niet meer serieus worden genomen door hun collega’s. Dus slaan ze door in de houttaal. En dan maar klagen dat je niet meer gelezen en begrepen wordt. Het is kiezen. Ik vind dat je als geleerde ook een taak hebt om een brug te slaan naar studenten en naar de maatschappij. Je bent uitverkoren om geleerd te zijn: hou je licht niet onder de korenmaat, maar maak van dat licht een helder licht. Wilt u dit allemaal heel letterlijk uittikken alstublieft? (Van Dis buigt zich opnieuw naar de camera en lacht.)

Talenstudies hebben het zwaar, ze hebben moeite met het trekken van studenten. Pleit u voor het behoud van deze studies?

‘Ja natuurlijk. Ik vind het zelf altijd erg leuk om je best te doen een paar woorden of zinnen in een andere taal te leren, want zo kom je in contact met de mensen. In de hoogtijdagen van de Apartheid raakte ik geïnteresseerd in het Afrikaans. Niet omdat ik een vriend van de Apartheid was, maar omdat ik het interessant vond om te zien hoe een taal die bruine wortels heeft werd gekaapt door de politiek en werd gezien als een taal met een Europese band. Zo maakte ik kennis met kleur en eigenlijk de ontkenning van kleur onder de kaap van Afrika.’

Wat is uw favoriete taal?

‘Dat is toch wel mijn eigen taal omdat ik daarin geboren ben. Die zit vol klanken en associaties. Als ik schrijf, roept het ene woord het andere woord of een herinnering op. Wat ik wel grappig vind, is dat in elke taal een ander aspect van mijn karakter wordt versterkt. Als ik Duits spreek, speel ik altijd een beetje toneel. Dann möchte ich auch gerne singen, weil die deutsche Sprache einfach zur Oper gehört. (Van Dis praat op een bombastische toon.) En als ik Frans spreek, word ik meteen vrouwelijker. Parce que c’est une langue avec un ton féminin. (Hoge stem) When I speak English I become a terrible snob. (Kijkt verwaand.) En dat mensen een accent hebben, is helemaal niet erg. We schamen ons vaak voor onze eigen ministers in het buitenland, want dan horen we dat Hollands erdoorheen. Maar de toehoorders in het gastland vinden dat over het algemeen juist charmant, het hoeft niet perfect te zijn.’