Voor mannen met de meest ernstige vorm van onvruchtbaarheid blijft vaak onduidelijk waarom ze geen kinderen kunnen krijgen. Lichamelijk is er namelijk niets mis. Het Radboudumc in Nijmegen heeft een van de antwoorden gevonden: het komt mogelijk door een spontane fout in het dna, die is ontstaan vóór of tijdens de bevruchting.

In Nederland kampt 17 procent van de mannen én vrouwen met onvruchtbaarheid. Vaak is dit relatief goed te behandelen door aanpassingen in de levensstijl, zoals gezonder eten of stoppen met roken. Bij ernstigere onvruchtbaarheid is bijvoorbeeld een ivf-behandeling mogelijk om alsnog zwanger te worden, vertelt Liliana Ramos, klinisch embryoloog bij het Radboudumc.

Toch is er nog veel onduidelijk over niet werkende zaad- en eicellen. ‘Veel mensen denken dat onvruchtbaarheid vooral bij vrouwen voorkomt, maar ook zeker mannen hebben er last van’, vertelt onderzoeker Manon Oud. Zo kampt 7 procent van de mannen met een vorm van onvruchtbaarheid. Ze kunnen bijvoorbeeld nauwelijks tot geen zaadcellen produceren. Dit kan een bijwerking zijn van een kankerbehandeling, maar in de helft van de gevallen blijft het onbekend waarom er geen sperma wordt aangemaakt.

Gezond en wel

Deze groep mannen is lichamelijk gezond en er zijn geen verklaringen waarom de zaadproductie bij hen niet werkt. Om toch kinderen te krijgen moeten ze vaak een zware vruchtbaarheidsbehandeling ondergaan, die soms ook nog geen resultaat oplevert. Door de ontdekking van het Radboudumc, in samenwerking met de Universiteit van Newcastle, kan dit al voor de start van de behandeling aan het licht komen, waardoor in de toekomst een ivf-traject grotendeels voorkomen kan worden.

Onderzoeker Oud heeft namelijk ontdekt dat deze ernstige vorm van onvruchtbaarheid kan worden veroorzaakt door een foutje in het dna. ‘We hebben het dna van 185 onvruchtbare mannen gecontroleerd en vergeleken met het dna van hun vruchtbare ouders.’ Via deze methode ontdekte het onderzoeksteam de nieuwe fouten in het dna – zogenoemde novo-mutaties – die dus de storing in de zaadproductie veroorzaakten. ‘De fouten zijn dus niet aanwezig bij de ouders, maar ze kunnen wel aanwezig zijn geweest in de eicel of zaadcel van de ouders. Daarnaast is het ook mogelijk dat er gelijk na de bevruchting, bij de eerste celsplitsingen in de beginfase van het embryo, iets verkeerd is gegaan.’

‘We kunnen de fout eerder in het vruchtbaarheidstraject ontdekken’

Voor de duidelijkheid: het is heel normaal dat het dna foutjes bevat. ‘Iedereen wordt ermee geboren en vaak is er helemaal niets aan de hand. Alleen sommigen hebben de pech dat het foutje net op de verkeerde plek zit, zoals bij deze groep mannen’, legt Oud uit.

De foutjes kunnen bijvoorbeeld ontstaan in de aanmaak van het sperma van de vader. Ramos: ‘Zie het als een grote bibliotheek, waarbij alle boeken bestaan uit dna. Binnen enkele seconden moeten duizenden ‘letters’ van het dna worden gekopieerd, en dan sluipt er soms een foutje in.’ De embryoloog legt uit dat de fouten minder vaak bij eicellen voorkomen, omdat deze al voor de geboorte van de moeder zijn gemaakt. ‘En dan kan er alsnog een foutje ontstaan tijdens de celdeling in de beginfase van het embryo.’

De mannen hadden hun onvruchtbaarheid dus niet kunnen voorkomen, het zit letterlijk in hun dna. ‘Nu we dit weten, kunnen we deze mannen beter behandelen’, vertelt Oud. ‘We kunnen de fout eerder in het vruchtbaarheidstraject ontdekken.’

Adoptie of zaadceldonatie

Onvruchtbaarheid betekent niet direct dat deze mannen kinderloos blijven. Soms is een ivf-behandeling voldoende en is er ook nog de mogelijkheid tot een ICSI-behandeling. Hierbij vindt de bevruchting plaats in een laboratorium, waarbij één zaadcel in iedere eicel wordt aangebracht. ‘Dit betekent niet dat het slagingspercentage 100 procent is. Vaak gaat het alsnog mis. En ook moet de vrouw, die zelf vaak geen vruchtbaarheidsproblemen heeft, extra hormonen innemen om de behandeling mogelijk te maken’, aldus Ramos. ‘Door deze ontdekking kunnen we nu de slagingskans beter inschatten. Als we de dna-fout kennen en van tevoren al weten dat er geen enkele zaadcel geproduceerd wordt, dan kunnen aanstaande ouders adoptie of zaadceldonatie overwegen.’

De onderzoekers drukken toekomstige ouders op het hart zo gezond mogelijk te leven. ‘Vruchtbaarheid heeft veel te maken met een gezonde levensstijl en niet alles is te wijten aan dna. Als een vader veel stress heeft of ongezond leeft, kunnen er meer foutjes in het dna ontstaan. Hoe je nu leeft heeft dus effect op de volgende generatie. Gelukkig gaat het vaak goed en kunnen we steeds meer mensen helpen om hun kinderwens te vervullen.’

Dit artikel verscheen eerder in De Gelderlander