In Nederland is de vijf dagen verplichte bedenktijd voor een abortus afgeschaft. Ook ligt er een wetsvoorstel om de abortuspil via de huisarts te verstrekken. Tegelijkertijd werd in de VS het recht op abortus afgeschaft. De bijbehorende discussie wordt met interesse gevolgd door de Nijmeegse ethici Inge van Nistelrooij en Anke Oerlemans.

‘Wat opvalt is dat de laatste decennia de aandacht verschuift van de zwangere naar het ongeboren kind’, zegt Inge van Nistelrooij, bijzonder hoogleraar Dialogical Self Theory. Haar onderzoek richt zich op hoe moeders zichzelf verstaan. ‘Toen ik zelf mijn eerste kind kreeg, stond ik centraal als zwangere. Het draaide om hoe ik me voelde en wat er met mijn lichaam gebeurde. Bij mijn tweede zwangerschap had ik controles in het ziekenhuis en toen maakte ik mee wat tegenwoordig gangbaar is; dat de aandacht vooral gericht is op de vrucht.’

Volgens Van Nistelrooij heeft die evolutie te maken met de technologie. ‘Er wordt gemeten, getypt en geduid. Daarmee wordt de zwangere een soort ecosysteem en is er ook veel meer aandacht voor de risico’s die er zijn. Terwijl moeder en vrucht in werkelijkheid één zijn waarbij er een onderlinge uitwisseling is van lichaamsstoffen.’

Recht op autonomie

In de abortusdiscussie gaan tegenstanders van abortus vaak voorbij aan de zwangere en richten ze zich met de leus ‘pro-life’ op het ongeboren kind, constateert Van Nistelrooij. ‘Het gaat om een leven dat we moeten redden. Interessant is dat deze verplichting bijvoorbeeld niet van toepassing is op andere medische gebieden. Dan zou je bijvoorbeeld vaccinatie ook verplicht moeten stellen om levens van risicogroepen te redden.’

Van Nistelrooij benadrukt dat de integriteit van het lichaam altijd erg belangrijk is. ‘Dat zie je ook aan ons recht op autonomie in de geneeskunde. Dan is het opvallend dat voor een zwangerschap hier een uitzondering op wordt gemaakt. Zoals sommigen een vaccinatie als een grote impact op hun lichaam ervaren, zo heeft een zwangerschap ook een enorme impact. Het zorgt voor grote lichamelijke veranderingen, sommige zijn blijvend. Dan is het raar om iemand te verplichten deze veranderingen 9 maanden of zelfs levenslang te ondergaan.’

Praten over abortus

De geschrapte verplichte bedenktijd van vijf dagen impliceerde dat zwangeren een besluit tot abortus lichtzinnig zouden nemen. Dat is iets wat de ethici niet herkennen. Anke Oerlemans, medisch ethicus bij het Radboudumc: ‘Er zijn zwangeren voor wie het een opluchting of bevrijding kan betekenen om een zwangerschap te beëindigen. Zij hebben soms vooraf bepaald dat ze geen kinderen willen of zien op het moment zelf dat het niet goed is om zwanger te zijn. Het is in ieder geval een besluit dat niet lichtzinnig wordt genomen.’

Oerlemans vindt dat er meer over abortus gepraat zou mogen worden. ‘Abortus komt geregeld voor, zo rond de 30.000 keer per jaar in Nederland, maar mensen voelen zich vaak bezwaard erover te praten. Dat kan komen door de angst dat ze worden veroordeeld. Dan komen ze terecht in een discussie waar het niet over hun besluit gaat, maar wat anderen van abortus vinden. Dat is zonde, want een abortus kan ook gepaard gaan met allerlei gedachten en gevoelens die nu niet in de openbaarheid kunnen worden gedeeld.’

‘Je hebt het vermogen om zwanger te worden en te besluiten wat je daar mee wil’

De verplichte bedenktijd zorgde ervoor dat zwangeren soms gedwongen werden een invasievere afbreking te ondergaan. Inge van Nistelrooij geeft aan dat er weinig zwangeren zijn die de ervaring onderschatten. ‘Tegelijkertijd kan het een affirmatieve ervaring zijn, dat heeft Annie Ernaux mooi beschreven. Je hebt het vermogen om zwanger te worden en te besluiten wat je daar mee wil. Het is een ervaring waarmee je uit het centrum wordt gedrukt. In het beste geval ontdek je een nieuw soort ik.’

Abortuspil

Dat de huisarts een rol gaat spelen in de afbreking van een zwangerschap en een abortuspil mag voorschrijven lijkt de ethici een goed idee. Oerlemans: ‘Huisartsen moeten er dan natuurlijk wel de tijd en ruimte voor krijgen. Maar het is prettiger en praktischer om naar een huisarts te gaan die je al kent dan dat je naar een kliniek moet die voor sommigen ook ver weg is.’

Inge van Nistelrooij bevestigt dat een huisarts de zwangere al goed kent. ‘Vaak is dat ook de zorgverlener die na een miskraam wordt bezocht. En juist de huisarts heeft meestal een goed inzicht in de patiënt. Hoewel iemand die dit traject liefst zo anoniem mogelijk aflegt altijd nog wel naar een kliniek zou moeten kunnen.’

Het zwart-wit-denken over keuzes verbaast Van Nistelrooij. ‘Bij een zwangerschap kies je eigenlijk voor een blanco cheque. Je kiest voor iets waar je alleen maar een voorstelling van kunt maken. Er bestaat ook nog iets als maternal regret, dat iemand achteraf spijt heeft van de beslissing. Daar rust een groot taboe op.’

‘Alle verantwoordelijkheid wordt bij de zwangere gelegd, niet bij de partner’

Dat zou kunnen komen, aldus Van Nistelrooij, omdat we als maatschappij willen dat alles heel goed gepland is. ‘Eerst was de slogan: een slimme meid is op haar toekomst voorbereid. Later werd de slogan: een slimme meid plant haar zwangerschap op tijd. Opvallend genoeg wordt alle verantwoordelijkheid bij de zwangere gelegd en niet bij de partner.’

Vrouwen

Impliciet en expliciet worden er veel rollen aan de vrouw toegekend, constateert Van Nistelrooij. De oude wetgeving kwam voort uit de rol die de vrouw had als degene die zwanger moest worden. Maar ook nu liggen er nog veel impliciete rollen bij de vrouw. ‘Anja Meulenbelt schreef recent: Ouders moeten werken alsof ze geen kinderen hebben en ouder zijn alsof ze geen werk hebben. Dat gaat moeilijk samen met professionele ambities.’

De druk hiervan ligt voornamelijk bij vrouwen. Het vraagt om een verder gesprek over het onderwerp. Dat juicht Oerlemans, die met zorg naar andere landen kijkt, ook toe. ‘Het lijkt nog een ver-van-mijn-bed-show wat er in de VS speelt, maar ook in Polen en Malta zijn strenge abortuswetten. Het komt vaker voor in je omgeving dan je denkt. Het taboe om er vanuit ervaring over te praten, moet er vanaf.’