De emoties in het publieke debat lopen hoog op. De ene harde uitspraak volgt na de andere. Maar wat is de achtergrond van wat er allemaal wordt geroepen? Yvette Linders en Bé Breij van Peitho, het Radboud-kenniscentrum voor retorica, komen met de broodnodige duiding. 'Frames helpen je van een dilemma af.'

Dat het er heftig aan toe gaat, kan Linders alleen maar beamen. Ze volgt op Twitter intensief de discussies rondom actuele kwesties. ‘Je moet het interessant vinden, anders is het heel onplezierig. Neem bijvoorbeeld Zwarte Piet. Je ziet nu dat voor- en tegenstanders elkaar uitmaken voor NSB’ers en landverraders. Dat gaat heel ver. Maar het is ook opmerkelijk, want hoe kan het dat ze elkaar voor hetzelfde uitschelden? De ene groep vindt de andere racistisch. De andere groep meent dat je niet aan oude Nederlandse tradities mag komen.’

Framing

De ander vergelijken met een NSB’er is framen en dat zie je overal terug. ‘Trump is daarbij natuurlijk het beste voorbeeld’, zegt Breij. ‘Hij noemt de impeachment fake, een hoax, een heksenjacht. Hij framet echt alles, iedereen krijgt van hem een bijvoeglijk naamwoord.’

De Britse verkiezingen zijn door de Tories geframed als Brexit-referendum. Breij: ‘Labourleider Corbyn probeert van alles, maar hij ontkomt er niet aan dat het een one-issue-verkiezing is.’ Dat is ook niet vreemd, stelt Linders. ‘Een frame helpt je van een dilemma af, het maakt het simpeler. Bovendien is je bereik met een frame veel groter. Het verspreidt zich sneller op social media.’

Het is allemaal gericht op emotie, volgens Breij. ‘Wij geven workshops aan speechschrijvers van de overheid en dan zie je dat ze het heel moeilijk vinden om buiten de argumentatie te gaan wanneer anderen het op de emotie gooien. We raden ze niets aan, maar we verkennen wat je met emotie kunt doen, hoe je je tegenstander kunt neerzetten. Emotie moet wel bij je passen. Rob Jetten moet er bijvoorbeeld heel spaarzaam mee omspringen.’

Overigens is framing niet uit te bannen. ‘Je kunt er niets aan doen. Alles is framing. We zien eigenlijk alleen het topje van de ijsberg, de expliciete framing’, zegt Breij.
Linders: ‘Kijk alleen al naar kranten. Nieuwsberichten kun je niet neutraal houden. Noem je iemand een activist of spreek je van terreur? En als je mensen die geweld gebruiken ‘demonstranten’ noemt, is dat te keurig voor wat er aan de hand is. Een journalist die de taal leuk wil houden, wisselt in woordkeuze en daarmee begint het onbewuste framen.’

Drogreden

En dan heb je nog de stortvloed aan drogredenen. ‘Dit is hét jaargetijde van het traditie-argument’, vertelt Linders. ‘In november en december gaat het om Zwarte Piet, vuurwerk en de vreugdevuren op het strand. Het is opvallend dat in de rest van het jaar traditie eigenlijk nooit als argument wordt gebruikt. Het is blijkbaar iets van de winter.’ Het hellend vlak zie je ook veel, dat is ook een type drogreden, voegt Breij toe. ‘Dan zeggen ze: het begint bij Zwarte Piet en straks mogen we niks meer.’

Volgens Linders zijn mensen boos omdat ze worden tegengesproken op iets waar ze vooral gevoelsmatige, maar weinig inhoudelijke argumenten bij hebben. ‘Ze voelen zich machteloos, want ze hebben geen andere reden dan dat ze het altijd zo hebben gedaan, en dan schoppen ze heel hard. Het is ook onprettig wanneer iets wat je heel lang doet ineens niet goed meer is.’

Twee kampen

Het team van Peitho ziet over de hele linie twee kampen ontstaan. ‘Op Twitter zie je mensen met een tractor-icoontje voor hun naam zich ook uitspreken voor Zwarte Piet’, vertelt Linders. ‘Het heeft inhoudelijk niets met elkaar te maken, maar blijkbaar raakt het aan dezelfde waarden. Dezelfde patronen zie je ook in het buitenland, daar heb je dezelfde kampen maar dan met andere onderwerpen.’

De verharding in de discussies komt volgens Linders onder andere doordat de wereld te complex is en er tegelijkertijd veel informatie beschikbaar is. ‘Mensen vinden het lastig om geen mening te hebben, om tussen de vakjes te vallen. Ze zien de wereld graag binair.’

Bewustwording

Linders en Breij proberen met hun kenniscentrum mensen meer bewust te maken van retorische technieken, juist in deze tijd. Zo hebben ze een reeks in het honoursprogramma waar studenten van alle faculteiten nadenken over welke plek retorica in hun opleiding kan krijgen. De studenten schrijven daar dan voorstellen voor.

Ook zijn er plannen voor kant-en-klare modules voor middelbare scholen. Breij: ‘Op scholen leren ze vaak de nette regels van de retorica, maar er is weinig aandacht voor de valse. Ze krijgen ook mediawijsheid, maar geen retorische wijsheid. Bij mediawijsheid gaat het vooral over de media zelf, over fake news en privacy, en nauwelijks over de inhoud, over dat wat er wordt gezegd. Daar is echt nog werk aan de winkel.’