Vorige maand overleed Daniel Dennett. De wereldberoemde Amerikaanse filosoof had heel wat bewonderaars in Nijmegen. Met een avondprogramma brengt Radboud Reflects een laatste eerbetoon aan de bebaarde filosoof. ‘Zonder zijn werk bestond dat van mij niet.’

Afgelopen 19 april overleed de wereldberoemde filosoof Daniel Dennett (1942-2024). Met het programma Wie was Daniel Dennett? brengt Radboud Reflects woensdagavond een laatste eerbetoon aan de Amerikaanse filosoof die in 2018 een eredoctoraat ontving van de Radboud Universiteit.

Bij die gelegenheid interviewde Jolien Francken hem op het podium in de Vereeniging. ‘Hij was een heel sympathieke man’, zegt de universitair docent neurofilosofie, die woensdagavond ook zal spreken. ‘Dennett was een grote inspiratiebron, zonder zijn werk bestond dat van mij niet. Ook in zijn open houding – hij probeerde altijd te leren van andere filosofen en wetenschappers – was hij een groot voorbeeld.’

Zijn lange witte baard en houten wandelstok maakte Dennett volgens Francken een kleurrijk figuur. ‘Hij was heel geduldig en leergierig. In een sessie met promovendi nam hij alle tijd om hun vragen te beantwoorden. En tijdens een lunch bespraken we uitgebreid een artikel waar ik aan werkte.’

Bruggenbouwer

Francken noemt Dennett een van de invloedrijkste filosofen ter wereld. ‘Bij het grote publiek was hij vooral bekend vanwege zijn strijd tegen religie en zijn ideeën over vrije wil en de relatie tussen lichaam en geest’, zegt ze. ‘Je hoeft geen geleerde filosoof zijn om zijn boeken te lezen. Neem de tekst Where am I? Daarin vraagt hij zich af waar je je bevindt als je brein loskomt van je lichaam. Op een leuke manier komen alle filosofische vragen over persoonlijke identiteit daarin aan bod. Tegelijk is het soms best lastig om te distilleren wat zijn standpunt is.’

Toen ze als student in contact kwam met Dennetts teksten, vertelt Francken, sloeg de vonk meteen over. ‘Andere filosofen kunnen soms nogal rond de pot draaien, dat deed Dennett niet. Hij blijft maar vragen stellen die je aan het denken zetten, zoals waarom we vrije wil nodig hebben in de samenleving en wanneer iemand ergens voor verantwoordelijk gehouden wordt. Steeds maakt hij de verbinding naar de grote vragen, dat spreekt me erg in hem aan.’

‘Dennett was een bruggenbouwer’

Volgens Francken, die zelf promoveerde in de neurowetenschappen, is het uniek dat Dennett een van de weinige filosofen is die ook bekend is in het Donders Instituut. ‘Over het algemeen vinden neurowetenschappers dat filosofen zich te veel bezighouden met concepten, andersom zijn er ook vooroordelen. Dennett was een bruggenbouwer die beide disciplines heel serieus nam. Hij ging vaak met neurowetenschappers in gesprek en hij heeft zelf wetenschappelijke experimenten ontwikkeld die zijn uitgevoerd.’

Hond

Een van de termen waarmee Dennett beroemd werd, is de zogenaamde intentional stance. ‘Dat gaat over hoe we dingen, dieren en mensen benaderen en bekijken’, legt Francken uit. Ze geeft een voorbeeld. ‘Mensen met een huisdier zeggen vaak dat hun hond honger heeft, uitgelaten wil worden of zin heeft om te spelen. Dat zijn manieren om te uiten dat de hond overtuigingen en intenties heeft, een plan of doel wil uitvoeren. Maar we weten helemaal niet zeker of dieren zulke mentale toestanden daadwerkelijk hebben en hoogstwaarschijnlijk niet in dezelfde mate als mensen. Toch is het volgens Dennett zinvol om te doen alsof dat wel zo is en ze te benaderen vanuit de intentional stance, omdat het ons helpt om het gedrag van dieren te voorspellen’.

Het unieke van de intentional stance, vertelt Francken, ‘is dat Dennett hiermee ruimte biedt aan zowel biologische, mechanistische verklaringen van gedrag als aan de manier waarop we elkaars gedrag begrijpen en voorspellen in het dagelijks leven. Het is een filosofisch idee dat op een mooie manier ons wetenschappelijke denken en alledaags leven verenigt.’

‘Volgens Dennett hebben vissen een soort van bewustzijn, dat in de evolutie is ontstaan’

Dennett was ook een van de eerste filosofen die contact had met biologen. Dat uit zich volgens Francken bijvoorbeeld in het evolutionair perspectief dat hij introduceerde in de filosofie van de geest. ‘Neem de vraag of een vis een bewustzijn heeft. De meeste mensen zullen die vraag met “ja” of “nee” beantwoorden, maar Dennett niet. Hij zegt dat vissen een “soort van” bewustzijn hebben, dat in de evolutie ontstaan is. Dat soort ideeën vind ik verhelderend en constructief, want wetenschappers en filosofen hebben nog vaak de neiging om het debat over zulke vragen te reduceren tot twee kampen.’

Naast Jolien Francken zal ook cognitiefilosoof Marc Slors spreken tijdens Wie was Daniel Dennett?. De bijeenkomst vindt plaats woensdagavond 15 mei van 20.00 tot 21.30 uur in het Collegezalencomplex. Meer info en tickets via deze link.