Waarom zijn zoveel mensen ongelukkig? Wat is daaraan te doen? Dat wil iedereen wel weten. Hoogleraar filosofie Hans Thijssen denkt er dagelijks over na en was een van de sprekers op de Radboud Wellbeing Week. ‘Genieten is geen levensfilosofie.’

Het zoeken van de mens naar persoonlijk geluk is niet alleen een modeverschijnsel waar magazines als Flow en Happinez wel bij varen. Filosofie was in de tijd van Plato een synoniem voor gelukskunde. ‘We streven er allemaal naar gelukkig te zijn’, scheef de Griekse wijsgeer in de dialoog Euthydemus (omstreeks 380 voor Christus). Maar in de loop der eeuwen verloor de filosofie die focus, weet Radboud-filosoof Hans Thijssen. De filosofie die op universiteiten bedreven wordt, gaat vooral over de problemen van de filosofen zelf, en niet langer over de oorspronkelijke vraag hoe te leven, hoe je een gelukkig leven kunt leiden.

Thijssen probeert het tij te keren, door in elk geval in zijn eigen werk het thema geluk weer voorop te stellen. En waar hij de kans krijgt, neemt hij studenten daarin mee. Mede dankzij zijn inspanningen bestaat er al zo’n zeven jaar een minor ‘geluk’ waar studenten uit verschillende faculteiten bij aan kunnen sluiten. Thijssen schreef een boek over geluk (geen zelfhulpboek!) en tijdens de Wellbeing Week was hij een van de sprekers.

Het welzijn van studenten is al jaren een punt van zorg. Waarom zijn ze in uw opinie zo ongelukkig?

‘Er worden meer eisen aan ze gesteld dan twintig jaar geleden. Het leenstelsel heeft een hele generatie direct op financiële achterstand gezet. Als je ziet hoeveel schuld sommige studenten hebben… Zou je als gewone burger zo’n schuld hebben, dan kwam je in de schuldsanering terecht. Maar in de politiek is het misplaatste idee gevaren dat iedereen die van de universiteit komt later een goed salaris zal krijgen.’

‘De druk op studenten om een mooi cv te bereiken is ook groot. Mijn zoon grapte ooit dat iemand een baan niet had gekregen omdat hij op de verkeerde kleuterschool had gezeten. Zo erg is het nog net niet, maar dat is wel de tendens. De concurrentie is immens. En als het je niet lukt om iets te bereiken of die baan te bemachtigen, krijg je te horen dat het aan jezelf ligt. Dat geeft een gevoel van falen.’

Maar degene die de baan wel krijgt, wordt ook niet per definitie gelukkig.

‘Nee. Het zou veel fijner zijn om een rustig en eenvoudig leven te leiden waar je gewoon gelukkig van wordt, in de betekenis van floreren. Maar in plaats daarvan doen we allemaal mee aan de ratrace, moeten we carrière maken om uiteindelijk ergens uit te komen waar we nergens meer tijd voor hebben. Op je zestigste schrik je wakker en denk je: waar is mijn leven heen? Zoals ze in Fight Club zo cynisch zeggen: je hebt je rot gewerkt in een baan die je haat om spullen te kopen die je niet nodig hebt, om daarmee indruk te maken op mensen die je eigenlijk stom vindt.’

‘Wat kun je anders dan meedoen, als je ooit een huis wilt kopen?’

‘Dat mechanisme is lastig te doorbreken, omdat er een heel grote groep mensen is die deze manier van leven als goed bestempelt. Het zit in onze denkgewoontes ingebakken en wordt versterkt door de huidige financieel-economische situatie die er grimmig uitziet voor de jongere generatie. Wat kun je anders dan meedoen, als je ooit een huis wilt kopen? Als je dan als filosoof met een tegenverhaal komt, word je al snel weggezet als iemand die het maatschappelijk niet heeft gemaakt, die níet de CEO is geworden van een of ander bedrijf, en daarom zo’n filosofisch verhaaltje gaat ophangen over dat succes helemaal niet zo belangrijk is. Filosofie om losers te troosten.’

De ene mens kan heel gelukkig zijn met niets, de andere heel ongelukkig met alles. Waar zit ’m dat in?

‘Er zijn genoeg voorbeelden van mensen die heel rijk, beroemd of machtig zijn, maar toch een leven leiden dat je niet gelukkig zou noemen. Aan de drugs raken, in hun vierde huwelijk zitten… De blaadjes bij de kapper staan er vol mee. Dat heeft te maken met levensvaardigheden, met verstandigheid. Het goede nieuws is dat je verstandigheid kunt trainen. Het volstaat niet om te zeggen: ik ben nu eenmaal zo. Het perspectief dat je op dingen in je leven hebt, is flexibel, dat is geen vast gegeven. Een middel om je geest te trainen, is meditatie. Maar dan moet je er wel langdurig voor gaan, meditatie is geen snelle tool om dingen te fixen. Van dat idee moet je eerst af komen en dat duurt ook wel een tijdje. Tijdens meditatie kan er van alles naar boven komen: onrust, verdriet. Het vuilnisvat gaat open. Dat moet je laten gebeuren.’

‘Ik ben al op jonge leeftijd begonnen met het bestuderen van de Aziatische filosofie. Mindfulness is een onderdeel uit de Boeddhistische psychologie dat we in het westen hebben ontdaan van zijn context en gretig toepassen. Dat is op zich niet erg, want het werkt. Je kunt mindfulness prima inzetten om stress te reduceren en beter om te gaan met bepaalde situaties. Het duurt lang om van bepaalde gewoontes in denken, voelen en doen af te komen. Ik heb veel gemediteerd en ik denk dat het mij meer gemoedsrust heeft gebracht. Ik kom ook sneller tot de kern van dingen en maak makkelijker keuzes in wat ik echt wil en wat ik onzin vind.’

Wat helpt nog meer om geluk te bereiken?

‘In staat zijn te reflecteren. Een stapje terug doen en naar je leven kijken zoals je vanaf de oever naar een rivier kijkt. Dat probeer ik mensen bij te brengen bij lezingen of in boeken.’

‘In het Boeddhisme ligt het accent op het verminderen van lijden’

‘Maar dat vraagt een mentale stap en dat is niet iedereen gegeven, je moet er wel een bepaald denkniveau voor hebben. Met geluk bedoel ik dan de betekenis die de oude Grieken eraan gaven: een leven leiden waarin je optimaal functioneert als mens, waarin je helemaal tot bloei komt. In het Boeddhisme ligt het accent op het verminderen van lijden, dat van jezelf en van je omgeving. Dat vergt een omwenteling in je manier van denken en voelen. Er zijn mensen genoeg die geluk verbinden met zoveel mogelijk genieten. Er is niets mis met genieten, maar als levensfilosofie houdt het geen stand. Genot is onverzadigbaar, en bovendien hebben mensen behalve het ervaren van genot ook andere motieven om te doen wat ze doen.’

Kijkt u ook als filosoof naar de uitslag van de laatste verkiezingen?

‘Niet bewust als filosoof, maar onbewust doe ik dat waarschijnlijk wel. Er zijn momenteel heel veel ontevreden mensen in Nederland die het idee hebben dat de oplossing voor hun ongeluk buiten hunzelf ligt. Maar het is natuurlijk een heel naïeve gedachte dat één politicus binnen één regeringsperiode een heel systeem kan veranderen zodat alles weer goed wordt.’

‘Het is van alle tijden dat politici inhaken op een bepaald sentiment. Een van de redenen dat Plato zo tegen democratie was, was dat je ook in die tijd redenaars had die heel veel stemmen trokken. De massa was manipuleerbaar. Plato gaf de voorkeur aan een regering van deskundigen met kennis van zaken, van “de besten”, de basisbetekenis van “aristocraten”. Wie moet aan het roer staan? De meerderheid of de beterweters? Ik denk dat ik beide opties heb gehoord in de verkiezingsdebatten.’