In een nieuw boek reconstrueerde filosoof Ria van den Brandt het leven in concentratiekamp Theresienstadt, op basis van gesprekken met Nederlandse overlevenden. ‘Mijn doel was om recht te doen aan de getuigenissen.’

Het idee voor het boek is langzaam ontstaan, vertelt Ria van den Brandt in haar kamer op de zeventiende verdieping van het Erasmusgebouw. Voor een project in samenwerking met Herinneringscentrum Kamp Westerbork interviewde de filosoof en onderzoeker bij vergelijkende godsdienstwetenschap in 2009 en 2010 Joodse mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog vanuit Nederland naar Theresienstadt waren gedeporteerd.

‘Het viel me op dat in de Nederlandse oorlogsliteratuur weinig over Theresienstadt is geschreven’, zegt ze. ‘Hoe meer ik te weten kwam over dat kamp, des te meer ik me bewust werd dat het een gat was in ons collectief geheugen.’

Arbeidsvreugde

Van den Brandt besloot een stem te geven aan de Nederlandse overlevenden van Theresienstadt door extra getuigen te interviewen. Samen met Guido Abuys van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, verzamelde ze 43 getuigenissen van de in totaal vijfduizend Nederlands Joden die in het concentratiekamp in het huidige Tsjechië hebben verbleven.

Resultaat is het lijvige ‘Ik was mijn houvast helemaal kwijt’. In twaalf heldere hoofdstukken schetst Van den Brandt de herinneringen van Nederlandse Joden aan het transport naar Theresienstadt en aan de aankomst, het werk en het culturele leven in het kamp tot aan de bevrijding.

Ondanks het zware onderwerp heeft de filosoof nooit zoveel arbeidsvreugde gevoeld als tijdens het schrijven van dit boek, vertelt ze. ‘Tijdens het schrijven van de eerste hoofdstukken kreeg het verhaal door de verschillende stemmen van de getuigen geleidelijk aan een heel eigen kracht en dynamiek. Het klinkt pathetisch, maar het was alsof de geïnterviewden het verhaal tijdens het schrijven van mij hadden overgenomen. Niet ik, maar zij vertelden het verhaal.’

Wat was voor u het doel van dit boek?

‘Een podium geven aan de Nederlandse getuigen van concentratiekamp Theresienstadt. Na het uitwerken van de 43 interviews ging ik aan het puzzelen, zodat de verschillende stemmen elkaar konden aanvullen – of soms ook tegenspreken. Als een dirigent heb ik hun stemmen naast en door elkaar gezet, totdat er een substantiële polyfonie ontstond, dichtbij de beleefde geschiedenis van de getuigen.’

‘Overlevenden en hun kinderen die het boek hebben gelezen, vertellen me dat het boek een verrijking en aanvulling is op hun persoonlijke verhaal of op dat van hun ouders. Ze kunnen hun eigen herinneringen nu plaatsen in een groter geheel. Voor mij is het belangrijk dat het boek voor hen een werkelijke meerwaarde betekent.’

Wat voor kamp was Theresienstadt?

‘Een doorgangskamp of transit ghetto vanwaar 88.000 mensen zijn doorgevoerd naar andere kampen. In vergelijking daarmee bungelt Theresienstadt onderaan in ‘de leedhiërarchie’. Naar buiten werd het door de nazi’s valselijk voorgesteld als een modelkamp, het zag er als een echt stadje uit. Veel mensen die naar Theresienstadt werden gedeporteerd waren heel getalenteerd. Er was een rijke cultuur in het kamp, er werden lezingen georganiseerd, het Requiem van Verdi en de kinderopera Brundibár werden er uitgevoerd. Mensen die later in andere kampen zijn geweest, zeggen dat het in Theresienstadt nog te doen was. Tegelijk was het een concentratiekamp. Er was honger, ziekte en veel lijden. Het was een akelig kamp. Meer dan 33.000 mensen zijn er gestorven.’

Wat heeft u geleerd uit de interviews?

‘Eigenlijk was elk interview een levensles. Ik heb geleerd over de kracht en de kwetsbaarheid van de mensen in Theresienstadt. Ik sprak vooral mensen die nog jong waren toen ze in het kamp belandden. Hun ouders wisten wat er gebeurde, zelf hadden ze niet een echt idee. Kinderen die daarentegen zonder ouders aankwamen waren vaak angstig. Sommige getuigen benadrukten wat ze ervan hebben geleerd en vertelden dat ze zich zonder Theresienstadt anders ontwikkeld zouden hebben in het leven.’

Welke gesprekken zijn u het meest bijgebleven?

‘Een bijzonder interview was met Anny Wafelman-Morpurgo, die anderhalf jaar in Theresienstadt verbleef. Zij kreeg in het kamp teken- en cultuurlessen van kunstenares Hilda Zadikowa. Voor haar was dat een soort beleving van innerlijke schoonheid en vrijheid. Dat vond ik bijzonder.’

‘Een van de getuigen zag hoe voor zijn ogen iemand werd doodgeslagen voor een kop soep’

‘Maar in Theresienstadt werd ook honger geleden. Ronald Waterman, destijds nog een kind, zag hoe iemand voor zijn ogen vanwege een kop soep werd doodgeslagen. Dat heeft een onuitwisbare indruk op hem gemaakt en bepaalde zijn levensvisie. Een van de belangrijkste principes in zijn leven is dat mensen aardig en vriendelijk voor elkaar moeten zijn. Als iedereen volgens dit principe zou leven, zou de wereld er volgens hem heel anders uitzien.’

Hoe laat je iemand vertellen over zulke intieme gebeurtenissen?

‘Ik belde de getuigen op voorhand op om een afspraak te maken en om uit te leggen wat de bedoeling was van het interview. Als dat wederzijds beviel, dan kwam er een gesprek. Het is belangrijk dat je oprecht in je medemens geïnteresseerd bent. Als ik merkte dat iemand liever iets niet wilde vertellen, drong ik niet aan.’

Hoe bent u als filosoof bij onderzoek naar de Holocaust terechtgekomen?

‘Na mijn promotie in 1993 op Meister Eckhart (een laat-middeleeuwse theoloog en filosoof, red.) deed ik in Amsterdam een postdoc naar het Eckhartbeeld in de twintigste eeuw. De vraag die mij interesseerde was: wat blijft er over van het wereldbeeld en de religie van mensen nadat ze een crisis hebben meegemaakt? Zo belandde ik bij Joodse schrijfsters, onder meer bij Etty Hillesum (Nederlandse-Joodse vrouw die in Auschwitz overleed en postuum bekend werd na publicatie van haar dagboekcahiers en brieven in 1981, red.), die in kamp  Westerbork teksten van Eckhart las. Geleidelijk aan ging ik steeds meer andere Joodse egodocumenten bestuderen en zo kwam ik uiteindelijk – via veel omwegen – bij de getuigen van Theresienstadt terecht.’

Is het niet zwaar om rond de Holocaust te werken?

‘Mijn ervaring is dat Joodse mensen die over hun oorlogservaringen getuigen vaak heel krachtig zijn. In de diepste crisis worden dingen duidelijk voor mensen. De teksten die toen ontstaan zijn, zoals dagboeken, zijn vaak heel bijzonder. Maar het is ook zwaar. Ik weet van mezelf dat ik niet alles aankan. De komende tijd wil ik me verder richten op het uitgeven van niet gepubliceerde getuigenissen van Theresienstadt. Dat vind ik zinvol werk.’

U bent de initiatiefnemer van de Holocaust Memorial Day: sinds 2009 interviewt u ieder jaar een overlevende van de Holocaust op de campus.

‘Ik vond het jammer dat op onze campus weinig tot niets werd georganiseerd rond de Holocaust. Zo kwam ik op het idee om ieder jaar een overlevende uit te nodigen. Niet op zomaar een plek op  de campus, maar in de Aula: de plek waar proefschriften worden verdedigd, oraties worden gehouden en diploma’s worden uitgereikt. Bij de voorbereiding van het interview, zeg ik altijd aan de getuige: “Jij bent de rivier, ik ben slechts de bedding. Als het nodig is, dan stel ik een vraag, maar ik volg jou in jouw verhaal”.’

Hoe belangrijk is het voor studenten om te weten wat gebeurd is in de Holocaust?

‘Van mensen die veel hebben meegemaakt kun je veel leren. We leven nog altijd in een wereld waar veel onrecht is, zelfs oorlog. Je kunt veel leren van situaties waarin wat ergs aan de hand is. Bij de laatste editie in januari kreeg Ronald Waterman achteraf veel vragen van studenten, zoals: “Hoe heeft u na zoveel tegenslag de kracht en het vertrouwen in de mensheid teruggevonden?”, “Welke auteurs hebben u daarbij geholpen?”, “Hoe kijkt u aan tegen antisemitisme en vreemdelingenhaat?” en “Bent u bang voor een nieuwe wereldoorlog?”. Elk jaar weer luisteren de studenten met grote ernst naar de getuige en stellen hem of haar serieuze vragen. Deze getuigenissen doen ertoe. Het zijn levenslessen uit de leerschool van verlies.’

‘Elk jaar weer luisteren studenten met grote ernst naar de getuige van de Holocaust’

‘De intentie is om, zolang het nog kan, Joodse getuigen uit de Tweede Wereldoorlog een podium te geven. Het zijn verhalen die verdwijnen en die je straks niet meer kunt horen. We kunnen er alleen maar wijzer van worden.’

‘Ik was mijn houvast helemaal kwijt’. Getuigen van Theresienstadt van Ria van van den Brandt verscheen bij Uitgeverij Verbum, telt 400 pagina’s en kost 24,50 euro.