De fraudecommissie-Stapel zegt het onomwonden: de sociale psychologie faalde. De fraude werd ‘steeds gekker en sneller en vreemder’ en geen vakgenoot die aan de bel trok. Hoogleraar Sociale Psychologie Daniël Wigboldus en voorzitter van de landelijke club van sociaal psychologen reageert. ‘Fraude is niet zo makkelijk te herkennen als de commissie suggereert.’

Wat vindt u ervan dat de zwarte piet uw hele vakgebied treft? ‘Als Aspo (Associatie  van Sociaal-Psychologisch Onderzoekers, red.) hebben we al een reactie geschreven waarin we aangeven dat de wetenschappelijke controle in dit opzicht gefaald heeft. Daar zijn wij als sociaal psychologen ook geschokt over. We trekken het ons aan dat de fraude zo lang onopgemerkt is gebleven. Maar ik denk dat de fraude niet zo makkelijk te herkennen was als de  commissie suggereert. De commissie heeft al zijn artikelen naast elkaar gezet. En je kijkt heel anders naar een reeks artikelen als je fraude vermoedt dan als je als geïnteresseerde vakgenoot een los artikel leest. Als je weet: hier is gefraudeerd, dan lees je die teksten heel anders.’ Hadden de sociaal psychologen zo elkaars werk niet ook moeten lezen, met in het achterhoofd: hier zou best eens gefraudeerd kunnen zijn? ‘Dat denk ik niet. Ik zou in elk geval niet prettig werken in een vakgebied waarin we constant alles controleren met in het achterhoofd dat er misschien fraude is gepleegd. Je werkt op basis van vertrouwen met elkaar. Als je vijftien papers van Diederik Stapel achter elkaar leest, dan vallen wel dingen op. Maar dat doe je meestal niet. Je leest doorgaans niet alle papers van iemand achter elkaar. Zeker in het geval van Stapel niet, want hij was steeds op verschillende deelgebieden van het vakgebied actief. Je leest dan wel een beperkt aantal artikelen van hem op je eigen deelterrein, maar in de andere artikelen was ik veel minder geïnteresseerd. Op die manier heb je niet snel de situatie dat vakgenoten al je werk overzien.’ De fraudecommissie spreekt van een falend controlesysteem. ‘Diederik Stapel ging heel slim te werk. Hij schreef papers vanuit hele goede ideeën. Als je één paper bestudeert met een heel goed idee en daar perfect bij passende data, dan denk je al snel: dit is een hele goede onderzoeker. Als je vijftien papers naast elkaar legt met allemaal hele goede ideeën en perfect bij passende data, dan ga je inderdaad vermoeden dat er iets niet klopt. Bij het type studies dat hij deed waren de ideeën en de resultaten vaak ook heel logisch. Dat deed hij handig. Je gaat er niet snel iets achter zoeken. Wetenschappers zijn ook mensen. Ik wil daarmee de fraude niet goedpraten. We hadden het moeten zien, dat staat buiten kijf. Daarnaast is het in ons vakgebied niet gebruikelijk om als reviewer de data op te vragen. Dat wordt al snel gezien als een motie van wantrouwen. Maar we zien nu wel in dat dat meer zal moeten gebeuren. ‘ Wat is jullie plan van aanpak? ‘Wij hebben in onze groep in Nijmegen al afgesproken dat we geen experimenten meer uitvoeren voordat we ideeën als collega’s onder elkaar hebben besproken. Je deelt je probleemstelling en onderzoeksopzet dus altijd met de anderen in je vakgroep, dat maakt het een stuk moeilijker om te sjoemelen. We deden dat al met regelmaat, maar nu dus standaard. Daarbij hebben we nu een systeem waarin we onderzoeksgegevens centraal opslaan en eenvoudig data met elkaar kunnen delen. Maar dan nog: als iemand de data uit zijn duim zuigt, kan dat altijd nog. Er zijn statistische methoden losgelaten op de verschillende gegevens uit de papers van Stapel waaruit blijkt dat de kans erg klein was dat dit echte data zijn. Mensen blijken niet zo goed te zijn in het genereren van nepdata. Fraudeurs maken hun data vaak te mooi. ’ Het kan dus zomaar zijn dat er nog een Stapel rondloopt? ‘Als je kijkt naar fraude in andere vakgebieden: niemand kan de garantie geven dat fraude niet meer voorkomt. Natuurlijk moet je je wetenschapsgebied zo inrichten dat de fraude zoveel mogelijk wordt voorkomen. En daar zijn we ook hard mee bezig. Maar uitsluiten kun je het niet. We moeten elkaar wel kunnen blijven vertrouwen.’/ Martine Zuidweg