Goed onderwijs over de Holocaust in Nederland is belangrijk om antisemitisme en desinformatie tegen te gaan. Dat benadrukt de nieuwe bijzonder hoogleraar Holocausteducatie van de Radboud Universiteit, Marc van Berkel. ‘Het anti-Joodse stereotype is een nazi-uitvinding dat nog steeds bestaat.’

Marc van Berkel is benoemd tot bijzonder hoogleraar Holocausteducatie. De onderzoeker, die tevens docent is op de Academie Educatie van de HAN, ziet een belangrijke rol voor Holocausteducatie in de strijd tegen antisemitisme, onwetendheid, anti-Joodse stereotypen en Holocaustontkenning.

Is er genoeg aandacht voor de Holocaust in het onderwijs?

‘Die vraag is moeilijk te beantwoorden, omdat er in Nederland veel vrijheid is voor individuele docenten. De overheid heeft gesteld dat er, in het basiscurriculum, aandacht moet zijn voor de Holocaust, maar niet in welke mate. Het komt voor in alle leermiddelen, maar het ligt aan de docent hoeveel aandacht er voor is en op welke manier.’

Waarom is er behoefte aan een hoogleraar Holocausteducatie?

‘We staan nu op een kruispunt: er zijn bijna geen ooggetuigen meer van de Holocaust. Voorheen speelden zij als gastsprekers een belangrijke rol in het onderwijs, dat was zeker voor jongeren heel indrukwekkend. Hoewel er nog steeds mensen zijn die kunnen getuigen van de vervolgingen en nawerkingen daarvan, moeten we nu nieuwe manieren vinden voor betekenisvol onderwijs over de Holocaust. Tegelijkertijd hebben we te maken met antisemitisme dat nooit is weggeweest, maar wel meer aanwezig is op social media. Ook is er een veranderende gevoeligheid voor het onderwerp te zien, het raakt mensen minder.’

‘Er is een groep die bewust anti-Joodse stereotypen deelt die voortkomen uit de nazi-ideologie’

Hoe beïnvloeden die social media de kijk op de Holocaust?

‘Ik onderscheid daar drie groepen. Je hebt de (min of meer) onwetende groep die memes en ‘grapjes’ deelt over de Holocaust en Joden. Een groep die de ernst van het onderwerp niet inziet. Dan is er ook nog een groep die bewust anti-Joodse stereotypen deelt die voortkomen uit de nazi-ideologie. De derde groep bestaat uit mensen die de Holocaust ontkennen of verdraaien. Ook deze groep bestaat al sinds 1945. Destijds waren het vaak daders, nu zie je er ook wel complotdenkers tussen, soms afkomstig uit de extreemrechtse hoek.’

Hoe kun je dat met educatie tegengaan?

‘Jongeren continueren soms het racistisch antisemitisme van de nazi’s: zij hebben het idee dat er een ‘Joods ras’ bestaat met bepaalde uiterlijke kenmerken. Dat beeld kun je weerleggen door bijvoorbeeld Joden uit Eritrea te laten zien. Als het antisemitisme voortkomt uit onvrede over de politiek van Israël, kun je meer context bieden over de geschiedenis van het Midden-Oosten. Die geschiedenis is veel complexer dan jongeren kunnen bevatten, en het is ook zo dat de nawerkingen van de Holocaust daarin een rol hebben gespeeld. Evenzo is de binnenlandse situatie in Israël en de Palestijnse gebieden heel divers. Het werkt goed voor jongeren als je een onderwerp problematiseert. In hoeverre je iets problematiseert hangt af van leeftijd en niveau.’

Is de aandacht voor de Holocaust in het onderwijs veranderd in de loop der jaren?

‘Enorm. Vóór de jaren tachtig werd dit thema in het kielzog van de oorlog behandeld. Daarna werd het één van de belangrijkste onderwerpen. De didactiek is veranderd: vroeger werd veel nadruk gelegd op de massaliteit van de genocide. Die beelden van stapels lijken zorgden soms voor vervreemding. Er kwam ook kritiek op van nabestaanden die aangaven dat deze mensen er nooit voor hebben gekozen om zo in de geschiedenisboeken te belanden. Men vond het een soort desacralisering van lijken. We weten inmiddels dat een persoonlijk verhaal effectiever is in educatie. Via Anne Frank bijvoorbeeld kun je laten zien wat oorlog en vervolging betekenden voor een jong mens.’

‘Door onderwijs te geven over de Holocaust leer je scholieren ook over vooroordelen, uitsluiting en menselijk gedrag’

Jongeren vormen zich ook een beeld van de oorlog en de Holocaust door films en games. Maakt dat het werk van geschiedenisdocenten lastiger?

‘Het zorgt er voor dat de interesse voor het onderwerp blijft. Wel moeten we voorzichtig zijn dat het niet enkel gaat over de ‘sensatie van oorlog’: veel speelfilms en games tonen stereotiepe voorstellingen van daders en slachtoffers. Ze laten per definitie een beperkt deel van de werkelijkheid zien. Je kunt films ook anders inzetten: onlangs hebben we Holocaust- en oorlogsfilms gebruikt als historische bron en als hulp bij beeldgeletterdheid. Via die films kun je laten zien welke keuzes filmmakers maken en hoe ze beelden inzetten. Dat is juist leerzaam voor jongeren.’

Waarom is de Holocaust niet zomaar een historische gebeurtenis?

‘Het is misschien wel de belangrijkste gebeurtenis in de recente geschiedenis. En het is ook nog eens deels hier gebeurd, in onze eigen omgeving. Je ziet in je eigen stad de Stolpersteine, een lege synagoge of aspecten van een verdwenen cultuur. Het heeft voor ongelooflijk veel leed gezorgd, ook in intergenerationeel opzicht. Door onderwijs over de Holocaust leer je scholieren ook over vooroordelen, uitsluiting en menselijk gedrag. Genoeg reden om het een belangrijke plek te geven in het geschiedenisonderwijs.’