We zien onszelf graag als genereuze personen. Toch blijken we een stuk opportunistischer in ons sociaal gedrag dan we zelf denken, laat neurowetenschapper Jeroen van Baar zien. Vanmiddag promoveert hij op zijn onderzoek.

Als er iemand over drie weken met een collectebus voor de Hersenstichting aan je deur staat, doneer je dan geld vanuit intrinsieke onbaatzuchtigheid of omdat je denkt dat de collectant dat van je verwacht? De motieven die mensen hebben om geld te geven verschillen sterk van persoon tot persoon, weten wetenschappers. Nu blijkt dat individuen er zélf ook regelmatig een wisselende moraal op nahouden. ‘Moreel opportunisme’ noemt hersenonderzoeker Jeroen van Baar dit, die vandaag op dit onderzoek promoveert.

In zijn experimenten liet Van Baar groepjes van twee proefpersonen een geldspelletje doen, waarbij ze de volgende regels meekregen: als persoon A (de ‘donateur’) tien euro ‘investeerde’ in persoon B (de ontvanger), zou deze veertig euro in handen krijgen. Vervolgens mocht de ontvanger naar eigen inzicht een deel ervan teruggeven aan de ‘donateur’. Het grootste deel van de ontvangers bleek het geld netjes te delen en dus twintig euro terug te betalen.

Schuldgevoel

Om erachter te komen of ze deze terugbetaling nu vanuit een intrinsieke overtuiging deden (‘ik ben een eerlijk en rechtvaardig persoon’) of om een schuldgevoel te voorkomen (‘de ander verwacht dat van mij’), bedacht Van Baar een list. Af en toe kreeg de ontvanger niet veertig, maar slechts twintig euro, zonder dat de donateur hiervan op de hoogte was.

Hierdoor kon Van Baar het werkelijke motief van de ontvangers vaststellen: een deel van de proefpersonen gaf twintig euro terug, om aan de verwachting van de ander te voldoen. Een ander deel keerde slechts tien euro uit – de ‘rechtvaardige’ helft.

In andere ‘listige’ gevallen kreeg de ontvanger juist méér geld dan de donateur dacht: zestig euro. Ook dan gaven sommigen een eerlijke portie terug (dus: dertig euro), terwijl anderen het ‘verwachte’ bedrag (twintig euro) uitkeerden.

Interessant genoeg was er een groep die van strategie wisselde tussen deze twee situaties. Hadden ze slechts twintig euro te verdelen, dan gaven ze een ‘rechtvaardig’ deel terug – 10 euro -, hadden ze zestig euro ter beschikking, dan gaven ze terug wat de donateur verwachtte: 20 euro. ‘Moreel opportunisten’, noemt Van Baar hen. ‘Zij kiezen gewoon de moraal die hen op dat moment het beste uitkomt.’ Elke keus is immers prima te verantwoorden.

Voorspellen

Die keuzes kon de neurowetenschapper overigens al voorspellen op basis van de hersenscans die hij tijdens het experiment afnam bij de proefpersonen. Elke moraal had namelijk zijn eigen karakteristieke patroon van hersenactiviteit, ontdekte Van Baar. ‘Zelfs als we de motieven niet konden aflezen aan het gedrag [dus in de standaardsituatie, als de ontvanger 40 euro kreeg en 20 euro weer teruggaf, red.], konden we dat wel doen op basis van hun hersenactiviteit.’

De resultaten roepen de vraag op wat er gebeurt als er überhaupt geen morele regels zijn. Raken mensen dan helemaal van god los? Dat valt waarschijnlijk wel mee, stelt Van Baar gerust. Ook de opportunisten gaven eigenlijk altijd wel een bedrag terug aan de investeerder, het wisselde alleen. ‘Ze hielden er dus altijd wel een moraal op na. Ze hadden ook helemaal niets terug kunnen geven.’

‘Sommige mensen kiezen de moraal die hun het beste uitkomt’

Het idee dat mensen onwrikbare morele overtuigingen hebben kan hiermee op de helling, zegt Van Baar. ‘Daar was lang discussie over in de literatuur. Zelfs Darwin brak er zijn hoofd al over. Nu blijkt dat mensen morele overtuigingen flexibel inzetten. De ene keer hebben ze intrinsieke motieven, de andere keer willen ze de ander gewoon niet teleurstellen.’

Het mooie is, zegt Van Baar, dat die diversiteit aan moraliteiten goed aansluit bij evolutionaire processen. Van de ene kant stimuleert survival of the fittest dat mensen aan zichzelf denken, van de andere kant is de mens ook een sociaal dier. ‘Al die verschillende vormen van gedrag zijn vertegenwoordigd binnen de populatie. En soms zelfs in individuele personen.’ Darwin kan gerust zijn.